Я мала не ўмлеў у злосным прыступе ад такога прызнання.
У перадлета пяцьдзесят сёмага Валкавыцкі выправіў мяне ў замежную камандзіроўку, у СССР, у Вільню і ў Мінск, Гродна. Выдалі пашпарт, савецкіх рублёў. На дзён дзесяць. Вільня здзівіла паўсюднай у ёй літоўскай моваю. А Мінск – рускамоўнасцю. Маім віленскім цыцэронам быў Янка Шутовіч, даваенны беларускі інтэлігент, які нейкім цудам выжыў у сталінскую завіруху. Уражанне ад літоўскае сталіцы неблагое, надта падабаліся шыльды: вялізнымі літарамі па-літоўску і малымі па-руску. І ўсюды, куды я хадзіў з Шутовічам, патрэбны быў перакладчык у яго асобе. У той год бушавала хрушчоўская адліга ў палітыцы, вярталіся з сібірскіх лагераў натоўпы жэмайтаў (павывозілі саветы туды нешта пад трыццаць працэнтаў усяе тае нацыі). Аднойчы, знайшоўшыся сам адзін у горадзе, ніхто з сустрэчных не рэагаваў на мае рускія роспыты пра нейкі адрас, кажучы часам: нусупранту (– не разумею). Збавіў зусім не міліцыянер, а армейскі афіцэр-украінец.
Літоўцы памяталі ўласны перадваенны дабрабыт, хапаў іх калатун на гук мовы акупантаў.
З Вільні прывёз рэпартажык у „Ніву” пра Пятра Сергіевіча, вядомага мастака. Займаў ён высокастольную мяшчанскую кватэру з польскамоўнай жонкаю. Сцены завешаны карцінамі, якія потым я бачыў у фундаментальных мінскіх выданнях: Скарына ў друкарні, Каліноўскі сярод паўстанцаў... Я, дурань у палітыцы, неяк запытаў мастака, чаму не перабіраецца ён у Мінск. Сергіевіч прыгледзеўся да хлапечае наіўноты, і нешта адказаў, чаго я доўга не змог уцяміць. Прыблізна так: у Літве савецкая ўлада больш людская, чым у Мінску, у Беларусі. Даволі прыкра было такое пачуць. Рыхтык, як у сям’і таго ж Шутовіча, у якога я заначаваў, а мілая жонка якога гаварыла са мною культурнай беларускай моваю, як і ён, але з дачкою яны... па-літоўску. На маё немае запытанне, патлумачылі: хто ведае, як будзе, адно пэўнае – літоўцы ўмеюць жыць. З Літвою Масква цацкаецца. Літоўскія сакратары партыі найперш лічаць сябе літоўцамі, пасля камуністамі.
З Мінска, куды я быў выехаў, франты ездзілі ў Вільню шыць касцюмы і па закупкі. Не вельмі ўдаваліся ім, не ведаючым „литовского языка”. Загаворыць па-руску і добрага тавару яму няма. Бяры, савеце, што дадуць табе ласкавыя экспедыенткі, „лабасы” (ад вітання „лабас дыена” – добры дзень). Саветаў, гэту басоту, ненавідзіла Вільня. Асабліва тады, у хвалі выпушчаных з Сібіры.
Мінскія вуліцы непрыемныя, тратуары чамусьці заліты абы-як, парэпаным асфальтам. Нядбайна, з каўдобінамі. Які гэта ідыёт апланаваў?! Ашчаджаючы рублі на залаты пярсцёнак для нарачонае, стаў я на кватэру сваяцкага мне Юркі Семянякі, ужо даволі папулярнага кампазітара (яго род з Азерскіх, што каля Крынак). Жыў ён з маці і сястрою ў камуналцы на Савецкай. Я не адразу скеміў, што гэта такое, гэтая камуналка. А вось – трохпакаёвая кватэра, а ў ёй аж тры сем’і: чарга ў кухню, чарга ва ўбікацыю, і званок ля дзвярэй пачаргоўна (да Семянякаў – доўгі і два кароткія). Юркаў бацька дзейнічаў некалі – пры паляках – у заходнебеларускай канспірацыі. Удала ўцёк з маладою жонкаю, з Жэняй, цераз зялёную граніцу ў БССР, дзе і прапаў у чорныя трыццатыя. Спадарыня Жэня, прыгожая інтэлігентка, ведала ўсёй мінскі Парнас. Шмат наапавядала мне, хто быў кім у сэнсе характару, чалавечых якасцяў; наблізіла постаць Янкі Купалы, які карыстаўся бездыскусійным маральным аўтарытэтам. Ейная Рэна з братам Юркам, хліснуўшы долі дзяцей „врага народа”, падумвалі ў пяцьдзесят сёмым пераехаць у Польшчу, у гамулкаўскую рэпатрыяцыю з СССР (Рэна пабывала ў Варшаве, але перспектыў тут не прадчула).
Мая непрызвычаенасць да дарагіх рублёў спрыяла ўражанню, што ў саветаў усенька таннае, вельмі. Прычым урад увёў антыінтэлігенцкую палітыку: слесар зарабляў удвая больш, чым інжынер. Што не магло скончыцца дабром – тэхнічны прагрэс існаваў толькі ў газетах. Пачуў я пра катэгорыю „цэкоўскіх людзей”, г.зн. тых, хто знаходзіўся ў наменклатуры Цэнтральнага Камітэта. Тыя меліся найлепей. У іх ліку апынуўся Рыгор Шырма, слынны дырыжор народных хораў, у якога чаляднікаваў Семяняка. Беручы інтэрв’ю ў Шырмы мяне непрыемна ашаламіла, што ён гаворыць выключна па-руску, хоць цалкам нармальна цытуе беларускія тэксты песняў. Рыхтык як нашы рэгенты, заядла польскамоўныя.
Перада мною, з польскім замежным пашпартам у кішэні, настойліва шукаючым Беларусі ў Беларусі, расчыняліся дзверы ў кабінеты. Пузатыя начальнікі нічога істотнага – вядома – не казалі, але, бачачы перад сабою малакасоса, спадзяваліся яны даведацца нечага з першых рук, пра падзеі ў Польшчы, і хто такі Гамулка. Пасля хрушчоўскага даклада на славутым ХХ м з’ездзе партыі, зносілі ў Мінску або разбівалі помнікі Сталіну, людзі сталі гаваркія. У гэткім настроі пазнаёміўся я з Нілам Гілевічам, яшчэ студэнтам, але незвычайным, беларускамоўным. Прынцыпова беларускамоўным. Апублікаванае ў „Ніве” бязвіннае інтэрв’ю яго мне нарабіла яму нямала пертурбацый, аб чым сказаў ён праз... сорак гадоў пасля. Магчыма, усе мае субяседнікі перажывалі „энкавэдоўскія сенсацыі”, акрамя віленскіх (Літва, хоць крыху пахла Еўропаю, саветчыкаў там не занадта падпускалі да рэспубліканскіх структураў, „кругом одни лабасы”).
Вяртаючыся ў Беласток – зайшоў я ў Гродне да Міхася Васілька, жывое легенды заходнебеларускай паэзіі. Бурклівая жонка. Квашаныя агуркі і цыбуля на газеце на стале. Шклянкі і бутэлька. І сам паэт са шкляным позіркам. Па п’янаму сардэчны. Гаворыць круглымі складамі. Баіцца, а хоча нешта іншае сказаць; жонка пільнуе лепш цэнзара. У кватэры z każdego kąta bieda aż piszczy. – І на якую халеру мы так ваявалі проці палякаў, у тое КПЗБ, – сказануў, калі ў адзінае імгненне апынуліся сам насам.
„Ніву” я засыпаў матэрыяламі з БССР. Шэф выгладжваў іх, я радаваўся друкам. Нехта нясмела пярэчыў мне: Беларуская ССР будзе магілаю беларускай нацыі і яе культуры, мовы. Аднак я горача аспрэчваў, верыў у Беларускую ССР як дзяржаву беларусаў, зрэшты адзіную, пра якую чуў і вось асабіста зведаў. Бо – пра Беларускую Народную Рэспубліку нават Шутовіч не заікнуўся. Я не быў супроць камунізму. Я быў „за”, з той умоваю, што камунізм у Беларусі зробіцца накшалт літоўскага – беларускім і беларускамоўным, нацыянальным. Адкуль мог ведаць, што на тым даўно і пакутна пагарэў беларускі рух.
Здараліся казённыя чаркі. У Дзень жанчын і ў гонар Кастрычніцкай рэвалюцыі. Нагодаў хапала, ці не штомесяц (не лічачы нарадзінаў-імянінаў). Васька, намаўляючы на складчыны, сам не меў грошай; хатні бюджэт знаходзіўся пад катэгарычным кантролем яго Любкі. Навылёт ведала яна звычкі мужыка. Не смярдзеў залатоўкамі і гультаяваты Колька: мала пісаў то і марна зарабляў. Прычым каштавалі кавалера бабы.
На папіюхі Валкавыцкі з Баравіком не пісаліся. Пабыўшы партыйным апаратнікам, а другі – дырэктарам заглушальнай радыёстанцыі пад Беластокам, арыентаваліся ў тэхналогіі ўлады: у кожнай рэдакцыі абавязкова ёсць „стукач” Службы Бяспекі або і два! Таму звон чарак мог закончыцца ім катастрофаю кар’еры. Язык возьме і распусціцца!
Іншая справа з афіцыйным застоллем: зыходзіліся ваяводскія функцыянеры, сакратары камітэтаў. Не выпадала выкручвацца. Рэдакцыйная моладзь сцябала гарэлчыну дарэмшчыну без літасці і лірычна спявала чырвонаармейскія: „Артиллеристы, Сталин дал приказ...”, „Автоматы наши крепки, автоматы крепко бьют, смерть фашистским оккупантам автоматчики несут...”
Заўсёдную паніку на шэфаў наводзіла конармейскае „На Дону и у Замостья тлеют белые кости, над костями шумят ветерки, помнят псы-атаманы, помнят польские паны, конармейские наши клинки...” Пабялелы Баравік праводзіў інтэрвенцыю: Słuchajcie, дорогіе товарышчы, tak nie można, здзесь за столом сідят польскіе товарышчы, всэ чуют, і што воны про нас подумают, zastanówcie się... Не лучшэ співаты „белые паны”? Зачэм „польские”?