Мушу зноў і зноў падкрэсліць, што столькі ездзячы па Беласточчыне я ўсвядоміў сабе капітальную розніцу паміж маімі роднымі ваколіцамі а воласцямі на поўдзень ад рэчкі Нарвы. Мы, гродзенцы, меліся значна бядней ад бельска-гайнаўскіх палешукоў. Забудова ў нас марная, тыя хлявы развалюхі, мужчыны засмоктаныя, бабы хілыя, стадолы малыя. І сярунская баязлівасць усюды. А палешукі імпанавалі энергічнасцю, катэгарычнасцю, беларускай дэкларацыяй і гонарам за яе; на забавах у прысвятак не чулася пад Бельскам сарамлівасці за сваю мову (у нас з дзяўчынаю на танцах не пагаворыш па-свойму). Ну, але ў іх былі беларускія гімназіі, школы з беларускай моваю па вёсках, сякая-такая інтэлігенцыя з няпольскім духам. Адзінае, што мяне прыкра здзіўляла на Гайнаўшчыне, дык беспардоннасць, чэрствасць. Частая вульгарнасць. Я не ведаў, што быў у іх іншы гістарычны лёс, амаль без шляхты, якой каля Крынак, Саколкі ці Гарадка аж занадта. Таму не ашаламляе цяпер паланізацыя Сакольшчыны, пераважна каталіцкай, але вельмі аглушае тая ж самапаланізацыя Гайнаўшчыны і ўсходняй Бельшчыны, дзе католікаў нягуста або і няма. Прычыны, вядома, відаць, бы на далоні: асімілюе польская гарадская цывілізацыя, бо беларускай гарадской не было і няма. Вёска ўваходзіць у горад, беларуская ў польскі. Вынік таго скрыжавання бачым. Капцы сялянскаму свету.
Прыязджаючы ў Саколку я сустракаўся з іструктарам Янкам Беразаўцом, родам недзе ад Тыневіч за Нарваю і таму псіхалагічна не абцяжараным жахлівымі сакольскімі страхамі ад вайны і паваеннымі. Мы сядалі ў рэйсавы аўтобус і выходзілі ў паганай славы Шудзялаве. У зазімак дакалываліся на вятры да школы ў Паўночным Востраве, дзе дапамагаў нам арганізаваць моладзь настаўнік Мар’ян Філановіч (у яго мы начавалі). Назаўтра накіроўваліся на Гурані, дзе знаходзілі апору ў настаўніку Юзіку Субеце. І як заўсёды – гурток БГКТ, даклад на актуальную тэму. З Беразаўцом неўтомная кампанія; прыемны голас, спяваў у маршы. Пухкі снег, лес у казках зімы, пад мосцікамі чысцюсенькая вада рачулак, воўчы след ўздоўж гасцінца, нехта гакае сякераю ў бярэзніку, што ў бок Барсуковіны, а наперадзе Грыбоўшчына з малымі, халоднымі хатамі, пад раніцу з інеем на сценах без шалёўкі, знадворку. Пасцель на саломе, наверх радзюжка; спалася ў свэтры, нагавіцах і з вязанымі шкарпэткамі на нагах (Беразаўцу хапала нахабнасці кладавіцца і ў чаравіках). Хлопец карыстаўся некаторай папулярнасцю ў мацярок, шукаючых кавалера дачцэ на цёплы замуж „у места”. З Янкам Беразаўцом я не галадаў, наш рэйд значыўся вячэрамі са скваркаю і чаркаю. Ён не рабіў намёкаў на матрымонію. Гэта яму рабілі, але ўмеў павесці гутарку так, што ўдавалася весела і без абяцанак. Я пачуваўся змучаным, стамляла мяне заіклівасць, якую перамагаў на гадзіну-другую сходу гуртка, каб потым валіцца снапом на логава. Дзіка мучыла незвычайнасць публічнага беларускамоўя; людзі сваім вушам не верылі, што можна не па-польску.
Нараўні з Арганізацыйным аддзелам ГП БГКТ утворана Культурна-асветны, у якім нейкі перыяд працавалі кніжнік Уладзімір Паўлючук з Рыбалаў, Люба Філіпік з Вялікіх Азяранаў (з дыпломам савецкай вучэльні). Добра гарманізавалася з намі ўпартая актыўнасць новага сакратара ГП, др. Уладзіміра Юзвюка з Трасцянкі. Першыя шасцідзесятыя гады аказаліся найлепшымі, сфармаваўся гурт маладых і амбітных. Выпрацоўвалася тэарэтычная канэпцыя дзейнасці Таварыства, якое для жарту пачалі называць „міністэрствам беларускіх справаў”. Паўлючук цікава дэфініяваў выхаваўчы сэнс навучання нацыянальнай мовы і гісторыі. Філіпік стварала канспекты курсаў беларускай мовы і літаратуры для дарослых і працавіта аранжавала рэдакцыю беларускіх радыёгутарак для гмінных радыёвузлоў; пісала прыкладныя для інструктараў даклады на асветныя тэмы. Рух узнік, гармідар у тым будынку на Варшаўскай 11, але не магло тое доўга трываць. Мы зашмат узвалілі на свае слабасільныя плечы, псіхічна і фізічна. Памалу разбегліся хто куды адпаведна ўласнай аспірацыі (Люба, Валодзька пайшлі з часам у прафесары, а некаторыя інструктары парабіліся настаўнікамі „на гарантаваным хлебе”, як Гарустовіч).
Як казалі антычныя грэкі, нішто не стаіць на месцы... У набліжэнне паловы шасцідзесятых гадоў дэфінітыўна канчалася эпоха гамулкаўскага лібералізму ва ўнутранай палітыцы, цвярдзелі партыйныя камітэты, у якія ўсё часцей бегаў Юзвюк; блізілася антыжыдоўская істэрыка і расла моц „чыстакроўных” палякаў, іначай: камуна-нацыяналізм, які выбухнуў у выглядзе антысіянізму, адстаўкай самога towarzysza Wiesława з яго шлюбнай жыдоўкаю. Без гэтай агульнапольскай тэктонікі цяжка зразумець, што, як і чаму сталася з Таварыствам так, а не іначай.
У маім прыватным лёсе эпахальна адзначыўся год шэсцьдзесят другі. Рэдакцыя „Нівы” моцна стабілізавалася, набыла ненервовай рэгулярнасці, і ў гэты свой другі прыход у яе здалася яна мне лячэбным санаторыем у параўнанні з гулкім млынам на Варшаўскай. Адначасна атрымаў двухпакаёвую кватэру на вуліцы Кюры-Складоўскай 6. Навучаны з Таняй горкім вопытам, мы імгненна пераехалі ў яе, у таямніцы перад суседзямі на Кілінскага, бясшумна павязаўшы ўпярэдадзень ноччу ўсянюткія пажыткі. Але гэта там, у той яшчэ цеснаце я напісаў найпершы, напраўду літаратурны, твор, мініяцюру „Фэст”. Памятаю: зачыніўшыся ў туалеце і на дошцы сэдэса, каб не пабудзіць сплючых у камбінаваным пакойчыку жонку і дзяцей (не было кухні). Не могучы выйсці з творчага шоку ад кантакту з прозаю Ісаака Бабеля, яго „Конарміі”. Гэта было адкрыццё не якойсьці бліскотнай метафары, але самога слова! Бязмежнасці яго, быццам галактыкі, атама. Ну і бабелеўская местачковая тэматыка вярнула мяне ў Крынкі, у іх касмічнасць.
І ў тым жа годзе закончыў, нарэшце, беларускую філалогію ў беластоцкай Завочнай Настаўніцкай студыі на Міцкевіча, пад патранатам неадчэпнага Міколы Гайдука (напісаў дыпломную работу пра публіцыстыку Каліноўскага, вельмі даспадобы мне сваім моўным дынамізмам).
Усё нешта кіпела ў варшаўскіх вярхах ды ў беластоцкім катле, але мы, шэраговыя дурні, нічога не ведалі. Адгадвалі па выглядзе начальства: блага было, калі Валкавыцкі бялеў ды горбіўся, а Баравік, невядома чаму, паўтараў загадкава: A nie mówiłem, towarzysze?.. A nie mówiłem, товарышчы!?.
Шасцідзесятыя гады – пасля адыходу свайго з работы ў Таварыстве – бачацца блаславёнаю парою, як у Бога за плячыма.
У свеце „Нівы”. За акном Польшча. Аб ёй – у газетах, у тэлевізары (калі хто меў). Мноства беларусаў ва ўладах. Здаваліся яны камічнымі, невядома дзеля чаго рабілі з сябе паноў-палякаў („паляк” або „пан” абазначалі аднаго і таго ж). Лічылася добрым тонам паказаць сябе прастаком, але толькі на партыйных сходах.
Не магло быць большага шчасця, калі ў цябе сям’я, кватэра, любая сэрцу работа. У трохадзінай цэласці лёсу. Сацыяльную бяспечнасць абумоўлівалі невысокія патрэбы мігранта. Мадэлявала іх местачковасць самога Беластока, у якім усё было таксама, як у Крынках: нужнікі ў прыплоцці, вада са студні, пліта на дровы, агульная баня-лазня; летам купанне ў дайлідскіх сажалках, іншы раз у Супраслі пад Юраўцамі.
Кватэра ў „блёку” ўявілася цывілізацыйным шокам. У ёй раптам прапалі прасмердлыя атрыбуты быту з дзяцінства, маладосці. Гэта рэвалюцыя, той скок „з гразі ў князі”! Некаторыя журналісты ў Беластоку купілі дымныя матацыклы „эсхаэлькі”, вось і матарызацыя. На выезды ў тэрыторыю за матэрыяламі рэдактары „Нівы” карысталіся скромным лімітам – адзін дзень у тыдзень? – на легкавую „варшаву” (рэпліка савецкай „пабеды”). Шафёрыў Уладак Лукашук, бурклівы, але спагадны палешук. Гладкіх дарог, акрамя шасэйных у павятовыя гарады, не знаходзілася і мы, швэндаючыся ад вёскі да вёскі, гразнулі ў калюгах (Уладак вазіў у багажніку рыдлёўку). З’яўленне аўтамашыны ў глушы выклікала сенсацыю; на гасцінцах уздыбліваліся коні, выварочваючы фурманкі; скуголілі аблезлыя сабакі, з пярэпалаху сакаталі, бы куры, пеўні. Каты скакалі на галіны, як тыя вавёркі. Трыццаць, трыццаць пяць гадоў таму назад.