Delegowaliśmy się у такую аказію цэлым кагалам, адзін – сакратар парт-арганізацыі – наперадзе і двух або трох мандакоў ззаду. Усё роўна што дэсант камандосаў. У мястэчку, скажам, у Міхалове разбягаліся па ўстановах. На якую гадзіну-дзве тое ж Міхалова пераставала функцыянаваць, начальнікі давалі нам інфармацыю ў „Ніву”, хваліліся ўдачамі, таілі няўдачы. Наогул плялі лухту, але мы прыкідваліся, што верым ім, хоць яны і ведалі, што мы толькі робім выгляд захопленых іхным удалым кіраўніцтвам. Крытыка вышэй солтыса немагчымая; трыбухаты начальнік трымаўся за партыйную легітымацыю, пачуваўся абароненым. Аднак баяліся нас, каб хто чаго не вынюхаў.
Вострыя пытанні не прыходзілі ў галаву. За іх выкідалі з работы; перш з партыі, бо партыйнага нельга чапіць. Пісалася ў адпаведнасці з духам пастаноў апошняга пленума ЦК; газету называлі пасам трансмісійным (прывадным) палітыкі, а не самастойнай грамадскай думкай. Народ павінен поўніцца шчасцем, што мае, во, мужную і дбайную Польскую Аб’яднаную Рабочую Партыю. Былі яшчэ партыі СД і ЗСЛь, пра якія іранічна гаварылася ў прыватных гутарках, як пра недабойкаў рэакцыі ды хваткіх на контррэвалюцыю. Трактавалася іх, бы адстойнік, ну, часовае шамба. Калі я праходзіў каля сядзібаў тых „дапаможных партыяў”, то мне мроілася, што зараз убачу, як выходзіць адтуль дзядзька ў камізэльцы, у амерыканскім капелюху, з цыгараю ў зубах... Страху не перажываў, памятаючы, што менавіта распавёў мне неяк Аляксандр Рафаловіч, інструктар БГКТ у Саколцы, а дагэтуль „убовец”. Ён атрымаў быў сакрэтнае заданне ўзначаліць сакольскі кулацкі ЗСЛь з мэтай недапусціць да ягонага пашырэння сярод каталіцкіх сялян. Тактыка ідэнтычная, як у БГКТ пры Герку: заклікалі да развіцця беларускай культуры адначасна ўсё робячы, каб да таго развіцця не даходзіла.
Аправізацыйныя праблемы не дапякалі. Жонка Валкавыцкага не раз пакеплівала з яго, што ён не ведае, колькі каштуюць хлеб ці масла, не кажучы пра мяса ці кілбасы. У сухім і высокім падвале адчынілі для журналістаў і выдавецкай адміністрацыі спецыяльную спажывецкую крамку, у якой не здаралася, каб чаго вельмі бракавала. Прычым паявіўся і буфет з кафейкаю. Ніхто з вуліцы, вядома, не мог зайсці сюды; выдаваліся імянныя карты ўступу. Абедалі тлуста – за паўцаны – у сталоўцы Ваяводскага Камітэта (за талонамі). Towarzysze dziennikarze – не памятаю, каб хто з іх быў непартыйным – да петэнтаў звярталіся „obywatel – obywatelka”, а калі, цьфу-цьфу, wypsnęło się „pan-pani”, чырванеў ад сораму, быццам... пернуўшы на імянінах. Смачна жылося нам у гамулкаўскую малую стабілізацыю, лічы: паўдарма. Па-савецку, але куды багацей за тых недамытых „таварышчаў”.
Пасля ўжо аніколі не наездзіўся я столькі на wczasy, як тады. Каторайсьці зімы – у Закапаным падаў незвычайнай буйнасці ціхі снег і я з Таняй, любячы такое надвор’е, пайшлі ў Паронін, наведаць слаўны музей... Леніна. Мяне, як нацыянала, уразілі там дзве рэчы: даведаўся, што у аўстрыйскай Галіччыне былі дазволены дзеля публічнага ўжытку аж тры мовы – акрамя нямецкай, польская і ўкраінская (на тых мовах друкаваліся нават бланкі на паштовыя тэлеграмы, а паштарка была абавязана іх разумець); і яшчэ тое, што Ленін беспамылкова па-польску запаўняў патрэбныя фармуляры на жыхарства (ён аднойчы з Пароніна кіраваў бальшавіцкім падполлем у Расіі).
Wczasy тады – асобная падкультура (як у песні Млынарскага). Моцна партыйныя выязджалі на іх два разы ў год, летам і ўзімку (двухтыднёвыя турнусы). Шэрым журналістам заснавана прыазёрны кэмпінг у зааўгустоўскіх Гібах, цалкам маляўнічы. Пад яго ўражаннем напісалася мне аповесць „Скарб у Яцвяжскай пушчы”. Спачатку кухню там не арганізавана і кожны на сваю руку здабываў харчы. Таня пільнавала ды абмывала няўрымслівых сынкоў, Слаўку і Ярка, а я хадзіў у навакольныя хутары па чорныя бохны хлеба, збаны з густым кіслым малаком, хоць ты яго нажом рэж; купляў рыбу, кумпякі, сыры, масла загорнутае ў лісцё хрэну, ягады ўсякія. Аўтахтоны настолькі не цанілі свайго, што часам саромеліся браць грошы за ўсё. Я пакідаў ім залатоўкі пад пасудаю, каб не бачылі і, каб потым, знайшлі, парадкуючы стол. Тутэйшых паланізавала даўным-даўно векавое тут Царства Польскае, утворанае Расіяй аж па калена Нёмана ад Друскенік. Але размаўлялі яны па-польску так, што, не прыслухаўшыся, падавалася тое гаварэнне беларускім.
Упадабаў мяне стары, з літоўскім прозвішчам Кеўляк, бо любіў слухаць ягоныя аповеды. У дваццатым годзе пайшоў Кеўляк у польскае паўстанне ў блізкіх Сэйнах; дачуўся, што мае там усталявацца Літва, а гэта было б яму раўназначнае са стратаю ў тым баку пару гектараў добрага лугу. Літовец на кані і з шабляю пагнаўся за Кеўляком у світцы, які бегма сукатаў у надрэчныя зараслі, але, аднак, дастаў жалезінаю над вухам (рана загоілася, рубец застаўся, і я глядзеў ці не штодзень той рубец). І Кеўлячыха мела сваю бяду з літоўцамі: прыслалі ў парафіяльны касцёл у яе Бэржніках новага ксяндза, які не мог цярпець польскай мовы і даваў бабе зразумець, што Бог прымае толькі літоўскамоўныя малітвы. У іхных успамінах літоўцы былі падобнымі на чарцей з нябёсаў, спасланых за зямныя правіны.
Тым часам „жондзілі” кэпмінгам Яхія Лядзінскі і яго маці, якая прыватна перахрысціла сына Янушам. Татарка. Прынцыпіяльны партыец быў ён у газеце. Пабойваліся яго, званага ў нас Яшкам, не таму, што нагадваў бульдога на крывых лапах; у Яшкі не было „пачакай”, калі каго меншага рангам ад сябе трэба было правучыць за нешта, або і за нішто. Азіяцкая постаць! Купленая ў карыстанне кэмпінгам маторная лодка аказалася назусім прысвоеная ім. Пакуль не знайшлася пуга і на злоснага Яшку: каторагасьці году выгналі яго з партыі – ну і з работы – за тое, што займаўся плагіятам, перапісваючы артыкулы з органаў, якія выходзілі на далёкіх землях Польшчы (тут, вядома, не чытаных).
Глыбейшага погляду на свет мы не мелі, не маглі мець, выводзячыся з-пад саламяных стрэх. Думаю, што мала разумнейшымі былі і ваяводскія сакратары партыі, тыя – Лашэвіч, Младзяноўскі, Мікульскі, і хто там яшчэ. Якія кніжкі яны чыталі і якія універсітэты канчалі? Жарты!
На тыя гады, на гамулкаўскія, выпаў у мяне росквіт публіцыстычнай актыўнасці. Я не мог пісаць толькі ўсяго цікава, мусіў яшчэ і паляпшаць свет. Верылася ў камунізм як у самую справядлівую ідэю, за якую трэба змагацца, каб бюракраты не апаршывілі яе. Гэта была вера ў сацыялізм з чалавечым тварам. Утапічнасць яго ўсвядоміў, калі пастарэў і сёе-тое зразумеў.
Валочачыся ў пошуках тэмы, па вёсках і мястэчках шукаў я клятых бюракратаў, каб заядла ачышчаць ад іх грамаду за грамадою. Меў мапу, з ёю не расставаўся. Сустрэўся ў забельскіх Казлах з Семянюком, ідэйным карэспандэнтам „Нівы” і нязменным прадстаўніком „здаровай думкі партыйнага сялянства” на з’ездах БГКТ. Ад яго я пачуў, што ў суседнім Мокрым пагарэлі сваім лёсам Кандрацюкі: ад няўдалае адбудовы гаспадар павесіўся, пакінуўшы ўдаву з малымі. Бюракраты, вядома, не дапамагаюць ім. Пад высокім небам канца лета я пайшоў пустымі палямі наўпрост у Мокрае. І як гэта ў нашых людзей, трапіў у слёзы ды бяду, плакалі старыя і малыя, а ўдава не магла выціснуць з сябе хоць адно слова.
Журналістаў тады моцна баяліся функцыянеры ў тэрыторыі, лічачы іх перфіднымі высланнікамі ўлады, тым pasem transmisyjnym. Пры гэтым зазначу, што ў народзе існавала па-народнаму даверлівая пераконанасць у тым, што партыя і ўрад пра ўсё ведаюць ды начамі не спяць, клапоцячыся пра няшчасны люд. Сам я ўжо ведаў, што так не ёсць, але лічыў сябе такім герольдам тае ж партыі і ўраду. Паводзіў сябе досыць самазванна, напусціўшы страху на хамуцкае начальства ў Піліках, якое імгненна пацікавілася лёсам Кандрацюкоў. „Ніва” пісала, хваліла. Часопіс зачытвалі ў хатах да дзірак. Ого, „Ніва”! Была яна арханёлам над знявечанымі дурнямі і мячом над шырокімі каркамі местачковай наменклатуры. Ніхто тых трыбухачоў у тую пару адкрыта не кляйміў у друку, толькі прапануючы ім заняцца тым і тым у іхным раёне, але яны ад таго нюхалі пограз, бы сабака воўка, і не трэба было два разы чаго паўтараць. Я фармуляваў пастулаты прыблізна так: мясцовыя ўлады, абраныя народам, у сваёй дбайнай дзейнасці аднак недагледзелі няшчасця Кандрацюкоў, якім трэба было... І тут пералічваліся канкрэты.