Цяпер, праз трыццаць-сорак гадоў пасля, тадышнія спевакі ўжо ў магілах, а сучасная моладзь, хоць і не менш алкагалічная, не зацягвае „Расьцьвіталі яблыні і грушы”... Пераважна наогул не спявае. Сыпле „курвамі”. Часам пачуеш: Grażynko, daj dupeсki! – Załуż gumк, gnoju, żeb nie machnął mi dzieciaka! Гэта, аднак, не лірычны радок ані песнячка, а парнаграфічная проза. Калісьці ў Крынках дзяўчат шчыпалі, казыталі; рогат далятаў да Лапіцкіх Гораў. Цяпер жа нічога такога я не чую. Назаўтра, ідучы падкасіць траву на газонах, што насупроць сядзібы, мушу вызбіраць з іх прэзерватывы, каб касілка не засеклася ў вінтах, ды пазбіраць інтымную бялізну, што бялее, бы гусі на выгане.
У траўні шэсцьдзесят дзевятага выйшла з друку мая дэбютная кніжка, Загоны. Першая і апошняя коштам Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Наклад яе падасца фантастычна высокім, пад дзве з паловай тысячы (распрадалі). Гэты зборнік апавяданняў і навелаў чуйна адрэдагаваў Мікола Гайдук з-пад Міхалова, на тую пару бадай адзіны ў нас знаўца беларускай фразы (магістр Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя Леніна). Прафесарыў у бельскім беларускім ліцэі, пабудаваўшыся каля патомных тут Сулімаў, і я ездзіў да яго дзеля паседжвання над рукапісамі. Гайдук, удаўшыся ападыктычным чалавекам з сялянскай заядласцю, не цярпеў пярэчанняў, але, на мой добры лёс, меў літаратурны смак. Не скажу, каб пакалечыў ён мае тэксты. Аднак павыкрэсліваў з іх усё, што пахла эратызмам, сексам. Тлумачыў: „Загоны будуць чытаць вучні, нельга іх дэмаралізаваць!” Хаця сам, асабіста, любіў ён „голыя фантазіі”. – Цудоўна апісаў ты гэты акт, але я яго не пушчу ў друк. Выбачай, золатца, – дадаваў нейкім уедлівым тонам. – Не злуй, Сакрацік...
Я не ўпарціўся за свае творы. Мне лёгкадумна важней было друкавацца. Яшчэ, відаць, і таму, што не набыў свядомасці майстэрства, пішучы інстынктыўна. Драматычна не хапала вышэйшай гуманітарнай адукаванасці, начытанасці. Толькі пачынаў завочныя студыі на паланістыцы ў Варшаве. Маючы трыццаць тры гады, я ўсенька рабіў запозна. Затое настойліва. З падвойным тэмпам. Было здароўе і мазгі.
З выхадам Загонаў Мікола Гайдук, пачуваючыся літаратурным бацькам мне, перасцерагаў, што зайздроснікі завозьмуцца рыць.
Я ціха не верыў. Асяроддзе ўспрыняла кніжку як бы энтузіястычна, адна за адною публікаваліся (пахвальныя) рэцэнзіі на старонках „Нівы” і пару польскіх газетаў у Беластоку, Лодзі, Варшаве (Кажушка, Рэдлінскі, Гушча, Кабатц). Schody zaczęły się później. Пакуль што хадзіў у арэоле славы, скажам, ваяводскага маштабу. У стане эйфарыі перажываў ладжаныя аўтарскія сустрэчы, а мелі яны той выратавальны скутак, што канчаткова перамог я на іх сваю заіклівасць. Саму тэхніку сустрэчаў падгледзеў я ў Алеся Барскага: публіка кахае жарты, не пераносіць напышлівай сур’ёзнасці, трэба паказаць сябе „сваім хлопцам”, не пашкадаваць слухачам бабскіх гісторыяў, памятаць, што існаванне чалавека трымаецца на двух слупах: на хлебе і на эрасе, расплодным множанні... А беластоцкі актор Кароляк даў мне практычную параду: не прыглядайся да твараў, не папраўляй сказанага, не будзь занудаю, кажы гладка, хоць неабавязкова разумна... Жанчыны шануюць чыстых і пад гальштукам.
Усплываюць у памяці эпізоды ад тадышніх дзеячаў і рэдактараў. Думаю пры гэтым: як мала беларусы змяніліся. Беларускія структуры перанялі ўжо маладыя, якім я дзед, але яны характарамі такія самыя. Падкія на грошы, па-здрадніцку пляткарскія, па-мужыцку помслівыя, па-савецку тупыя (нягледзячы на свае універсітэцкія дыпломы). Адкуль гэткі constans? На жаль, загадкі тут няма: менталітэт чалавека фармуецца ягоным лёсам, сацыяльным паходжаннем. Усё ў нас тыя самыя дзеці замурзанай вёскі. Пераважна. Лягчэй, чым майму пакаленню, далося ім аднак жыццё, бо сама вёска прападае і сялянскія бацькі ўсяляк выдаткоўваюцца вось на мацаванне гарадскога дабрабыту ў сыноў-паноў і дочак- паняў ды ўнукаў-панятаў. Гэта самагубнае; праўда, тыповае наогул ўсходнееўрапейскай галытве (незразумелае на Захадзе). Візуальна бачнае тое ў выглядзе „віллаў” – напрыклад – на беластоцкай Багноўцы, некалі ўбудованых першымі вяскоўцамі ў вялікагорадзе: тады захаплялі-заварожвалі, цяпер жа выклікаюць спачуванне сярмяжнай шэрасцю на фоне новых апошнім часам, каляровых, па-далярнаму размашыстых, з элементамі нават архітэктуры. Бедны доўга, да чацвертага калена, застаецца бедным, хоць яго адносная беднасць паказваецца роскашу ў параўнанні з хаткаю, хлявом ды стадолаю продкаў.
Пра ўсё нагадваю яшчэ раз, настолькі важным ёсць зразуменне намі саміх нас, сябе.
Напрыканцы таго года „Загонаў” узняўся гевалт, наступ на навучанне беларускай мовы ў школах. Нашы верхаводныя ідыёты, узвычаеныя біцца не больш, чым за грошы і дарэмныя бабы, падпісалі былі якуюсьці паперку, падсунутую ім цванымі начальнікамі з міністэрства асветы. Паводле тае эпістолы вынікала, што палякі, як заўсёды, святыя, а гэта самі беларусы не вельмі хочуць, каб іх дзеці ведалі культурную беларускую мову. Тлумачачы: роднае слова перашкаджае ў інтэлектуальным развіцці... Давай польскае, польскае! Cóż mieliśmy robić, poszliśmy głupim chamom na rękę...
Гэтая вайна супроць беларускага слова хутка праявілася ў паляванні на „беларускіх нацыяналістаў”. Не буду пералічваць тых паляўнічых: адны з іх паспелі памерці, іншыя – здаўшы дзяцей у палякі – парабіліся на эмерытурах фанатычнымі барацьбітамі за беларушчыну, праваслаўе. Бог з імі, кожны жыве са сваім сумленнем. А вынікі тае вайны аказаліся настолькі ўдалымі, што аж фатальнымі для будучыні нашай тут нацыі. Беларускіх патрыётаў ніколі не было шмат; за сталінскім часам – для параўнання кажучы, – усе яны змясціліся б у грузавіковай душагубцы НКВД.
Напісаў мініяцюру-жальбу, у снежні 1969 г. „Ідуць тыя, янычары імперыі АБЫ-ЖЫЦЬ, з шаблямі крывымі, як сумленне, з мушкетамі, у якіх кулі бяздумнасці...”
Цванікаў, на жаль, больш, чым сумленных людзей. Нехта з хітра прыжмуранымі вочкамі спрабоўвае акампраметаваць мяне. Чыніць гэта, аднак, няўмела па дзвюх прычынах: слаба аналізуе зацікавіўшую яго сітуацыю – гэта па-першае, а па-другое, залазіць яму ў сраку гультай і таму францік дрэнна валодае нацыянальнай беларускай мовай. Адчапіцца ад яго мне лёгка. Кажу: – Сынок, перш навучыся ты гаварыць і пісаць па-беларуску, тады і падыскутуем.
Так сказаць магу я толькі цяпер, а не трыццаць гадоў назад.
Набліжаўся вось 1970-ы, як благі пачатак ліквідоўвання беларускай культуры ў Польшчы. Хутка паменшала лічба вучняў на ўроках роднай мовы, нешта аж на семдзесят працэнтаў. Змянілася роля Беларускага грамадска-культурнага таварыства, якое, замест развіваць беларушчыну, пераўтварылася ў арганізацыю ліквідатарскую. Неўзабаве абавязвала тэза шэфа польскіх камуністаў Эдварда Герка o jedności moralno-politycznej narodu. У беластоцкай партыйнай правінцыі перакладалася тое наступным чынам: усё польскае лічыцца сацыялістычным, а няпольскае (чытай: беларускае) рэакцыйным. Сугучнае было палітычнай „філасофіі” безмозгіх саветчыкаў: коммунизм – это советская власть плюс русский язык по всей великой стране. Значыць: беларуская мова... антыкамуністычная. Хто ж у Мінску хацеў хадзіць у антыкамуністах!? Хіба што адзін Мікола Прашковіч, якога неўзабаве і заелі. Ён, ідэаліст, напісаў быў у „Ніву” адкрыты ліст на маё імя, тут узялі і апублікавалі яго – палеміку са мною, не памятаю ўжо аб чым – і хлопец апынуўся на жыццёвай звалцы. Не далі жыць-зарабіць яму, памёр ад алкагалізму. Сёння маім мінскім апанентам не пагражае гэткі трагічны зыход. Ну што: мякчэе гісторыя?
Неяк увесну сямідзесятага запыніў мяне ў рэдакцыйных калідорах журналіст ужо беластоцкай партыйнай газеты, Аляксандр Амільяновіч, чалавек адыёзны, якога пабойваліся сарамліва ягоныя шэфы, хоць і дэбютаваў ён у бязвіннай „Ніве” (аб чым у мемуарах Георгія Валкавыцкага). Зусім нечакана Амільяновіч odezwał się do mnie, mniej więcej, w te słowa: ty pieprzony nacjonalisto Białoruski, ja ci tak dopierdolę, że mnie popamiętasz; coś ty na mnie naklepał Karpiukowi!... Найгоршае тое, што гэты тып агульна меў рацыю: я фактычна ў пісьме гродзенскаму пісьменніку Аляксею Карпюку нагадаў, каб не абцалоўваўся ён з гэтым польскім яму пісьменнікам на п’яных мітынгах дружбы; палітычны гомасексуалізм кепска скончыцца. Нічога, што Амільяновіч паратаваў яго, Карпюка, якога бандыцкае ў тую пару КГБ у Гродне надумалася абвінавачваць у гітлераўскім агентурызме на той падставе, што падазрона ўдала ўцёк ён з канцэнтрацыйнага лагера ў Штутгофе, а перад тым квітаваў немцам некаторыя сумы марак... Такі папрок пах Сібірам, забойнымі шахтамі на Калыме. Амільяновіч выратаваў гэтага камандзіра партызанаў з-пад Гарадка, з’ездзіўшы ў музей пакуты ў тым жа Штутове ды высветліўшы, што вязні за сваю працу паднявольную атрымлівалі ад гітлераўцаў трохі марак, відаць, на папяросы... Не адзін Карпюк, а тысячы. Аб чым КГБ, таксама, па-хітрэцку ведала.