Адшукаўшы дыплом тэхніка-электрыка, а прыхаваўшы іншыя, задумаў дастацца на работу ў электроўні, спадзеючыся на важнага там Сяргея Плеву (спяваў ён у хоры БГКТ). Сяргей пасаромеўся гомтаць мяне, але, будучы ўзорным партыйцам, ні ў чым не дапамог.
У бюро пасрэдніцтва працы на Варшаўскай штораз выпісвалі мне на рукі накіраванні ў розныя фірмы. Не прымалі, аднак, глянуўшы на маё імя і прозвішча: кіраўнікі кадраў выводзіліся з тайных службаў (УБ) або былі прызначанымі камітэтамі. Хоць, калі захацеў бы каторы, змог бы паратаваць, як зрабіў гэта стары ўбовец, а мой астраўскі зямляк, Аляксандр Кунах, узяўшы мяне на рамонт транспартных скрыняў у беластоцкай дырэкцыі аптэк.
Я ў яго канцылярыі і „ўтапіў” тое пасведчанне працы ў „Ніве”, у якім пагрозліва зазначалася, што выкінулі мяне з партыі. Звальняючыся потым з рамонтніка я атрымаў ужо нармальнае пасведчанне, з якім была магчымасць дабіцца сяк-так нармальнай работы. Мела праблемы і мая Таня як жонка „ворага народнай улады”. Выбіраліся мы з бяды абое на лепшыя пасады, пільна зважаючы, каб не паказвацца ў значных прадпрыемствах, аб якіх усе ведалі, што знаходзяцца яны пад непасрэдным наглядам партыі і СБ. Найлепей было наймацца ў маргіналаў; цалкам бяспечна ва ўсякіх, паўбандыцкіх, арцелях, якія „адкрытым тэкстам” падкуплялі хабарамі начальніцкую сволач. Што праўда, у іх часта забівалі кагосьці, але, калі ты сам не лез у пятлю, ніхто цябе не чапіў ані гакнуў малатком па дурной булаве. Бандыт, бы змяя: не атакуе, калі ты сам не наступіш.
Аднойчы зацягнуў мяне да сябе на кватэру, на вуліцы Каліноўскага, заўсёды падпіўшы Барыс Нікіцюк, камітэцкі функцыянер і аўтар хаатычных артыкулаў пра рабочы рух. Выслухаўшы маю споведзь, заплакаў: – Jak ty mogłeś, Sokracie, wykręcić taki numer dla władzy ludu?! Przecież ta władza dała ci wszystko, nawet zeszyty i ołówek w dzieciństwie! Dzięki tej władzy masz mieszkanie, żonę, dzieci!!
Барыс настолькі жальна прычытаў, што мне самому пасыпаліся слёзы і я ўцёк да ўмывальні ва ўбікацыі, паўтараючы: Ашалею! Ашалею!!! - быццам у прыступ напаўзабытай эпілепсіі-валянтовы.
Некаторыя школьныя сябры з Электрычнага Тэхнікума зайшлі высока па службе і я пранюхваў у іх шанц вылезці з жыццёвага долу. Але яны, дабіўшыся ў нечым дабрабытнае кар’еры, вырабілі ў сабе інстынкт асцярожнасці. Надзвычай ветліва размаўлялі, участоўвалі салодкімі абяцанкамі. Не памятаю, каб да каго з іх дастаўся быў зноў другі раз, хоць і заходзіў у іхныя канцылярыі (з эратычнымі там сакратаркамі). Будучы наіўным мужычком з вышэйшай адукацыяй, мне, аднак, не падумалася, што механізм улады бязлітасны. Сама ўлада не існуе для людзей, толькі людзі для ўлады. Усё роўна якой, чырвонай ці белай. Не верце ідэалогіі!
Пазваніў Кастусь Майсеня. І як ён, канспіратыўнымі намёкамі даў зразумець, што я павінен з ім неадкладна пабачыцца. Дзеля непазнакі – у натоўпе чыгуначнага вакзала (Кастусь чамусьці не здагадваўся, што каля ўсялякіх вакзалаў найгусцей ад сышчыкаў). Робячы выгляд выпадковай сустрэчы, выпілі мы на пероне па кухлю піва пад будкаю і, як гэта з півашнікамі бывае, адышліся ў блізкія кусты, у якіх ён, усё азіраючыся, паведаміў, што можа мяне ўзяць у... дайлідскі склад дошак на работу грузчыкам. Трохі прыпазніўся з гэтай прапановаю: тым часам паўставаў перад маімі вачыма сталы заробак у Бакінах над Нарваю, у тутэйшай утылізацыйнай звалцы падла. Але, перад кімсьці я пахваліўся тым шчасцем і мне адмовілі ў бакінскай смярдзюхоўні. Пасля.
Мала не папаў быў у мясакамбінат; швагерка падбухторыла кілбаснымі дэпутатамі тамашнім працаўнікам, ну, і магчымасцямі крадзяжу кавалкаў мяса, схаваўшы пад шапкаю. Кадравік сімпатычна пацікавіўся кваліфікацыямі электрыка – папярэдні напіўся і яго забіла іскраю ў акумулятарні. Адстукаў на пішучай машынцы – не марудзячы – працоўную дамову і, удвух, пайшлі да начальніка. На маю радасць аказаўся ім сын Міцькі Шуткевіча з Крынак, які ўстанаўляў па вайне народную ўладу, бегаючы па мястэчку з пісталетам у руцэ. Малады Шуткевічык вельмі афіцыйна адрэкамендаваўся як сакратар рабочага партыйнага камітэта, часова выконваючым функцыі аднаго з дырэктараў. Пачуўшы такое, я не памыліўся ў чорных прадчуваннях: выйшаў з нічым.
Каталіцкі сябар з тэхнікума, Харашуха, надта жадаў уладкаваць мяне ў сваім прадпрыемстве электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, што знаходзілася недзе пад Старасельцамі. Перабраў усё ж меру: задумаў з месца паставіць на падстанцыі брыгадзірам, што патрабавала тады наменклатурнай акцэптацыі (Харашуха не спадзяваўся, што я „чарвівы”).
Здаралася выратавальная помач і ад „сваіх людзей”. Нехта ва ўладах надумаў дапячы мне мабілізацыяй у армейскую службу рэзервістаў (бралі, здаецца, на тры месяцы). У вайсковай рэкрутацыйнай камісіі сядзела лекарка, у якой я пазнаў беластачанку Веру Белабокую, а бацька якой з каторагасьці падкрынкаўскага Вострава. Белабокія сваячыліся з маімі цесцямі Хомчыкамі з Паўднёвага Вострава, і я не раз бачыў Веру ў жончыным доме на Сабескага. Цяпер яна абследавала мяне як рэкрута і сцвердзіла, што я... недачуваю, аўтаматычна дыскваліфікуючы ў польскія салдаты. Дзякуючы ёй і толькі ёй nie obuto mnie w kamasze, не пагналі з жалязякаю ў палігоннае поле. Але яна была мяшчанкай, г.зн. не так вернаю партыі і ўраду.
Як ні дзіўна – камунізм, таксама і ў Расіі, трымаўся на вяскаўні, як і сёння Лукашэнка.
Эдзік Бялецкі з Аўсянай, – родам з падбеластоцкіх Альмонтаў, – быў мужам Танінай сяброўкі Данусі. Гэты просты рамеснік меў нейкі істотны голас ў кіраўніцтве арцелі „Usługa”, якой старшыняваў Дударык, „хахлацкай” апарыцыі. Towarzysz Dudaryk, як звярталіся да яго арцельныя паўбандзюгі, смеючыся за вочы: Towarzysz Ten-Tego (ён да нікога не звяртаўся па імяні або прозвішчы, толькі: Panie ten-tego, chodź na pogadanie). Эдзік вёў карыслівыя гульні ў фірме, імкнуўся мець у ёй свайго чалавека, глядзеў на мяне з высокай павагаю, і рашуча падтрымаў podanie. Справа ў тым, што ў арцелях прымае на работу не адзін прэзас, а ўправа.
Referent Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (BHP) – навучаны горкім вопытам, я гэтай пасадаю не хваліўся ў беластоцкім элегантным таварыстве і таму ні вытурылі з яе. Хутка выявілася, што мяне апазналі маладыя супрацоўнікі ў тым самым пакоі, віцэ-прэзас Любянецкі і кіраўнік заказаў Санюковіч. Першы быў сынам памерлага сакратара Ваяводскага Камітэта, а бацькам другога – ці тым часам не памерлы, сакратар у Гайнаўцы. Я абліўся халодным потам, але непатрэбна. Гэта былі непадобныя да сваіх бацькоў маладзёны з някепскай адукацыяй і зацікаўленыя добрым жыццём, замест сацыялістычнай утопіяй (Любянецкі чытаў па-ангельску). Я канчаў завочна Варшаўскі Універсітэт і ім тое моцна падабалася. Нешта чулі яны пра „справу Яновіча”, суцяшаючы мяне: Panie Sokracie, niech się Pan nie przejmuje tym gównem.
У арцельнай бранжы працавала нямала інтэлігентных людзей. Ненудна гаварылся з Пшыходнем, шэфам усіх бэгапоўцаў. Запрасіў мяне ў свой салон Пугаўка, прэзас усім прэзасам. Чалавек з яго досыць начытаны быў, з хатняю бібліятэкаю. Фасцынат літаратуры, м.інш. беларускай (далёкі знаёмы Танка). Неяк менш тут баяліся партыі. Ад Пугаўкі пачуў пра оргіі wojewódzkich towarzyszy, анімаваныя ў забеластоцкай леснічанцы. Хваліўся: Organizowałem nie tylko jemu, Јaszewiczowi, takie ponętne piździurki, aż się bałem, żeby nie wyzionął ducha na którejś pupci.... Instruowałem je, żeby zanadto nie podrzucały tyłkiem, bo staruszek może „kopnąć w kalendarz”...
І куды мяне чорт не насіў, каб збіцца на нейкую матэрыяльную нармалізацыю! Час-часом нехта казаў, што камітэцкая партыя надта раззлаваная на мяне за тое, што лезу ва ўсялякае працоўнае барахло, каб, такім чынам, нібы акампраметоўваць палітыку да інтэлігенцыі. Тады я рассеўся пісаць да ваяводскіх сакратароў просьбы аб дапамогу. Скутак ад таго быў такі, што адбывалі са мною гутаркі функцыянеры сярэдняй рукі, загадчыкі адпаведных аддзелаў „каву” (KW PZPR), пахваляючы: Bardzo dobrze, że towarzysz zwrócił się do partii... Словы Міхала Гнатоўскага, „гаспадара” беластоцкай культуры і навукі. З меншым фарысействам канфераваў Уладыслаў Залеўскі, мазавецкі „чырвоны” шляхцюк (не забуду ягоных зрэнак гадзюкі). Удалося прабіцца нават да самога Towarzysza Pierwszego (на смерць забыў яго прозвішча, Юшкевіч?). Даў ён мне класічны канцэрт аблуды. Dlaczego towarzysz tak późno się zwraca? Zaraz załatwimy to od ręki. Wiem, że nie jesteście w partii, ale dla mnie nadal jesteście towarzyszem... Ну, падумаў я, нарэшце скончыцца мая валакіта! А ён пазваніў віцэ-прэзідэнту Беластока, Садоўскаму, з наказам вынайсці мне акуратны штат. Выходзіў я з таго кабінету, бы анёл на крылах. Разоў пяць адкланяўся суровай канцылярыстцы ў гадах заслужанай камсамолкі.