Хадзіў па Беластоку цыбаты Зыгмунт Цясельскі, этнограф і люблінец па паходжанні, таму не беларусаед. Любіў жыць небанальнымі ініцыятывамі, якімі ашчасліўляў тупалобых etatowcуw w kulturze, у мнагалікіх у тыя гады дамах культуры, клубах, святліцах. Запусціў у рух Białostockie Aktualności Kulturalne (BAK), бадай штомесячную імпрэзу прысвечаную нашумеўшым з’явам у горадзе, на якую збягалася хмара інтэлігентнага люду, што цяжка пераносіў усеагульны маразм, шэрань жыцця. Зыгмунт абачліва запрашаў на BAK і камітэтчыкаў, побач аўтараў публікацыяў на беластоцкія тэмы на старонках цэнтральных газетаў, часопісаў. Асвячоная публіка валіла дзвярыма і вокнамі. На каторымсьці БАКу Цясельскі папрасіў у мяне інтэрв’ю; якраз Анджэеўскі ў „Літаратуры” Путраманта нешта прыкра нагадаў на мой конт у сваіх дзённіках (пра ананізм?), і ў нечым падпалі адначасова нашаму „каву” Орлась з Вяжбіцкім з тае путрамантаўкі. Прыехалі. Інтэрв’ю праходзіла досыць спакойна, я спалохана адказваў як трэба, ажно Цясельскі напрыканцы спытаў пра хобі. На мой адказ, што маім хобі ёсць здабыванне хлеба надзённага, аўдыторыя мала не пакацілася ад рогату (у прафсаюзнай кавярні гулкая акустыка). Варшавякі ў перапынак абступілі мяне і неўзабаве з’явіўся ў „Літаратуры” тэкст (-? Kawałek chleba) аб тым, як ганяюць па кутках пісьменніка Яновіча. Скандал! Towarzyszu Janowicz, jak wam nie wstyd kalać swoje gniazdo!? Przecież nikt wam jaj nie urwał, korzystacie z pełni praw obywatelskich, głosujecie na wyborach, a mogło być inaczej: towarzysz Kiryluk wybronił was potem przed prokuraturą i sądem, kiblowalibyście w pierdlu... Rozumiemy się?
Будучы абсабачаным роднымі беларусакамуністамі вясковай гадоўлі, што млелі ад шчасця жыць у горадзе, у беластоцкіх „блёках”, я хіліўся да палякаў. Яны не сукінсынілі. І нават дапамагалі ў нечым дробным. Найперш паглыбіўся я ва універсітэцкую адукацыю, закончыўшы яе ў 1973 годзе; абараніўшы на выдатна магістэрскую работу на тэму ўспрыняцця беларускай літаратуры ў Польшчы. Пад кіраўніцтвам прафесар Крыстыны Кулічкоўскай. Сімпатычным рэцэнзентам аказаўся праф. Базыль Белаказовіч з Польскай Акадэміі Навук. Гэты унікальны беларус угледзеў ува мне аж кандыдата на навуковую кар’еру, апублікаваўшы мой дыпломны тэкст у акадэмічным выданні. Можа і наважыўся б я на дактарат, але дзеля таго трэба было, хоць мінімальнай, матэрыяльнай стабільнасці сям’і. Калі, тым часам, здаралася праблема з купляю хлеба і малака, не кажучы пра нешта большае (масла, мяса).
Рабіў я магчымае і немагчымае, каб дзеці занадта не адчулі катастрафічнага становішча. Таня хварэла ад згрызоты, я круціўся па ўстановах, каб на вакацыі запэўніць сынам які-колечы летнік. Добрай памяццю ўспамінаю дырэктара беластоцкай гарбарні, паляка аднекуль з Карпатаў, які не пабаяўся ўзяць Яновічаў у аўгустоўскі асяродак адпачынку гарбароў. Па-славянску весялісты быў з яго фацэт, супакойваў афарызмам Nie przejmuj się swoją rolą, bo i tak ciebie wypierdolą. Спяваў горска-разбойніцкую баладу, у п’яную ноч з суботы на нядзелю:
Pojmali mnie guorce I na guore wiedo. Uoj, cosik mi sie zdaje, Ze mnie dupcyć bedo... (куплет дзяўчыны).
Пры нагодзе я даведаўся, што назва „гураль” штучная, прыдуманая адным з варшаўскіх лекараў (спецыяліст ад сухотаў). Аўтэнтычная саманазва: gorec, gorce.
Штораз бываючы ў Варшаве, яшчэ як студэнт-завочнік, вечарамі не вылазіў ад Віктара Варашыльскага або Ежы Літвінюка. Яны былі мне другім універсітэтам, сцісла літаратурным. І наладзілі выданне мае першае кніжкі ў польскім перакладзе (на падставе „Загонаў”) – „Wielkie miasto Białystok”, у тым жа семдзесят трэцім. Начальніцкі Беласток заціснуў зубы! На літаратурнай пустыні, якую ў тую пару ўяўляў сабою гэты мужыцкі горад, кніжку нельга было замаўчаць у тутэйшым друку, уключна з партыйнай газетаю. Усяляк пісалі, але пісалі!
Маральна, і час-часом стыпендыяльна, падтрымоўвала мяне прыналежнасць ад пачатку 1970 г. да Саюза Польскіх Літаратараў. Яраслаў Івашкевіч настойваў на ўзнагароджанні прэміяй імя Piętaka гэту польскамоўную кніжыцу. Аднак перагаласавалі старога аргументам, што я не належу вось польскай літаратуры. А чакаць прызнання ад савецкага Мінска мог хіба што адзін Барскі або безнадзейна наіўны які аўтар. „Wielkie miasto Białystok” у цяперашнюю эпоху праўдападобна не было б і краем вока заўважаным у друку. Салідарніцкім ваяводам ды чыноўнікам wszystko zwisa i powiewa; ім няважна, што аб іх думае народ. Так не рэагавалі колішнія сакратары партыі; марксісты чамусь па-хрысціянску верылі ў моц слова. Адсюль бралася залішняя апека ўладароў над пісьменнікамі, журналістамі. Творчыя арганізацыі мамантальна атрымоўвалі памяшканні, а прыезджыя літаратары – кватэры з вышэйшым камфортам. Адзін з іх, люблінец, запатрабаваў М-3 яшчэ і сваёй швагерцы... Улады цацкаліся з элітаю, якую сённячы трактуюць у стылі kopa w dupę.
Я, дастаўшы пісьменніцкую легітымацыю, быў у змозе неяк абараняцца, каб не затапталі як „ворага люду”. Польcкая кніжка адразу паставіла мяне ў рад беластоцкіх знакамітасцяў, хоць на аўтарскія сустрэчы – добра платныя, 600-800 зл. тады – баяліся запрашаць кіраўнікі клубаў ды святліц. Шчасціла пабыць на кніжных майскіх кірмашах па-за Беластокам, там, дзе не ведалі пра Janowicza z wilczym biletem. Памятаецца Візна з якімсьці святам – ludowym? – над Нарваю. Разам з Эдзькам Рэдлінскім (захавалася фота). Удалы выезд: Эдзік пазнаёміў з Веславам Мысьліўскім, вядомым ужо празаікам nurtu chłopskiego і адначасна намеснікам дырэктара Ludowej Spółdzielni Wydawniczej. Веслаў запрапанаваў мне падпісаць з ім выдавецкую дамову з высокім ганарарам, хоць і ведаў, што будзе гэта тэкст на беларускай мове і, каб выдаць яго, трэба перш перакласці. Хутка даслалі з Варшавы салідны задатак, роўны гадавому мінімальнаму заробку. Абавязаўся я стварыць раман на некалькі соцен старонак і, хоць кідала мяне ад гэтага ў дрыжыкі, засеў пісаць, маючы перад вачыма будучыя тысячы злотых, якія давалі шанц адчапіцца на год-другі ад безграшоўя. „Самасеем” назваў гэты твор пад канец тае пісьменніцкае работы вечар у вечар да паўночы праз цэлы год або і больш можа. Удзень працаваў на якойсьці хілай службе, не спамятаць яе.
Нехта падказаў быў перапісацца з натоўпістага Варшаўскага Аддзела Саюзу Польскіх Літаратараў у правінцыйны, у якім нармальна болей увагі да асобнага сябра. Альштынскі напрыклад – ментальна блізкі, не самі палякі ў ім, прычым малалікі, значыць: важны мясцовым уладам, у іхным раўнанні на сталіцу. Надумалі там арганізоўваць беластоцкі Літаратурны Клуб пры Альштынскім Аддзеле Саюзу, як зачатак Беластоцкага Аддзела калісьці. Аднаго мяне дзеля таго было мала, да ініцыятывы дапісаўся Ян Чыквін. Беларусы надалей знаходзіліся ў авангардзе літаратурнага руху ў Беластоку. На двары стаяў неспакойны 1976 год (забастоўкі).
Быццам сонца заходзіла палітычная эпоха Герка; будаваў ён дабрабыт за пазычаныя ад Захаду мільярды даляраў. Цэны раптам забуялі і здарыліся бунты рабочага класа; славуты ў Радаме. Тым не менш у будзённым жыцці ўтрымліваўся шныт Польшчы як адной з найбагатых краінаў. Я з Янкам ездзілі рэйсавым аўтобусам у Альштын, на сходы тамачных літаратараў; віталі нас надзвычай прыязна. Адпала нам мноства праблемаў, якія надакучалі ў беластоцкай вашабойні. Друкаваліся лёгка ў мясцовых іхных выданнях, адчувалі мы партнёрскую павагу да сябе з боку Леанарда Туркоўскага, нязменнага старшыні альштынскай управы, чалавека унікальнай сумленнасці, хоць і партыйнага, але карэннага пазнанца. Завязалася між ім і намі нешта кшталтам дружбы. Альштын ачышчаў мяне з беластоцкага балота, у якім плёхкаліся чэрці нацыяналізму, апалонікі потайнага рэлігіянцтва, паўсюдна халопскай шчаслівасці „хама на паркетах”. Падумвалася, ці не пераехаць туды назусім. Туркоўскі акцэнтаваў усё ж місію цывілізавання ўсходняй маральнай пустэльні, паўдзікіх тубыльцаў, засеўшых кшталцонымі малпамі ў „блёках” ля Рынку Касцюшкі.