У рэдакцыі „Нівы” бывалі перыяды, калі большасць журналістаў у ёй не перавышала інтэлігентнасці вясковых сямікласнікаў. Беласточчына ўяўляла сабою нешта кшталтам афрыканскага бантустану і таму даволі было, што з’явілася групка таленавітых і вучоных маладзёнаў з нейкімі некамітэцкімі ідэямі, каб задрыжэла ад таго дзяржаўна-партыйная канструкцыя ў рэгіёне. Адзін Эдвард Рэдлінскі з магістэрскім дыпломам чаго толькі не начоўп! Будучы хутчэй рэпартажыстам, чым пісьменнікам, ён мамантальна вырас у легенду, дзякуючы, вядома, не столькі таленту, колькі адносінам да яго. У выніку – ягоныя кніжкі не залежваліся ў кнігарнях. Выбухала публіцыстычная сенсацыя; іх сёння ўжо цяжка чытаць. Хто ж цікавіцца Рэдлінскім у 2001 годзе?
Не наракаў на папулярнасць і я, а яна ж трымалася не на артыстычнасці напісаных твораў, але на інтрыгуючым погаласе „справы Яновіча”. У маім выпадку так і засталося, па той звычайнай прычыне, што час для публіцыстыкі Рэдлінскага скончыўся, а для мае яшчэ не. Ні ён і ні я, не мы выбудоўвалі сабе „імідж”, але ўладныя антаганісты, што шумелі супроць нас, нашых поглядаў. Нас паслаўлялі ворагі, не мы самі.
Сучаснаму начальству, некамуняцкаму ўжо, лянота хаця б напляваць на Рэдлінскага, яны яго проста насмерць замаўчалі. А маё як бы шчасце ў тым, што ўсё коле ў сраку kacykom мая беларускасць, ад якое нястрымна ляцяць у мой бок плявок за пляўком. Што пры гэтым не можа тое не зацікаўляць грамадства і чэрнь. Будзь я другім Рэдлінскім, дык pies z kulawą nogą by dzisiaj nie warknął na mnie ani nie podniósłby nogi... Шматзначным жартам кажучы: Рэдлінскаму застаўся толькі адзін шанц аднавіць сваю колішнюю папулярнасць – гэта раптам апавясціць сябе... беларусам! Рэшту авантуры выканае тады за яго тлумная нацыяналістычная частка беластоцкіх палякаў.
Прыкра ўспамінаючы, як падкідалі мяне нагамі пасля „справы Яновіча”, я павінен аб’ектыўна зазначыць, што гэта – пры маім упартым характары – моцна загартоўвала. Нармальны чалавек ужо кленчыў бы або звар’яцеў бы! Нажыўшы сям’ю – сыноў, жонку – было неганарова з’анучыцца; у падобных сітуацыях бачыў я не адзін бяссэнсавы развод, драму маладых.
Зразу не скеміў, што пры такой сістэме ўлады адсутнічае альтэрнатыва. Зямляцкі Аляксандр Кунах, пасляўбоўскі персанальнік тае Беластоцкае дырэкцыі аптэк, нямала рызыкаваў, прымаючы мяне на чарнарабочага ў падземных складах. З яго мутных рэплік вынікала, што забяспечыўся ён згодаю на тое партыйных органаў, абавязваючыся перад імі падпільноўваць мяне. Яму хапала маралі не чыніць перада мною з сябе майго заступніка. – Значыць так, Яновічык: пабудзь ціха пару лет, і знайду чысцейшую работу... Не паслухаеш, капец табе. Дзяцей пашкадуй!
Нешта падобнае тумачыў мой прамотар варшаўскага магістэрыума, намаўляючы на дактарат. – W Warszawie, posłuchaj mnie, władza nie jest taka dzika, wielkie to jednak miasto i stolica państwa. Przy twoich talentach zostaniesz profesorem i wtedy mogą ciebie w dupę pocałować w tym zapyziałym wsiowym Białymstoku. Będziesz już dlań niedotykalnym! Pod ochroną wyższego prawa... Czy ty wiesz, że niemal każdy dziennikarz sekretnie „pracuje”, bo musi, dla... Spółdzielni „Ucho”?
Няма і не будзе такое ўлады, якой не прыдасца сякі-такі вораг. Уся далікатнасць з ім у тым, каб не аказаўся ён занадта моцным. А такім погразным прывідна падаўся ваяводскаму начальству менавіта Рэдлінскі, якога ўгледзелі ў ролі міжвольнага камандоса фракцыі ЦК непрыхільнай экіпе „нашых хлопцаў” тав. Аркадзя Лашэвіча. Як не замахваліся прыдворныя Аркадзіка, менавіта на вяртлявага Эдзька, усенька канчалася ім промахам. Хлопец знаходзіўся пад пратэктаратам экспанентаў polskiej drogi do socjalizmu, кшталтам літаратара Рамана Братнага ці лібералаў з тыднёвіка „Polityka”. Сам Эдзько не прападаў за камунізмам, не лез абцэсам у партыю. Быў тыпам такога паляка, які лагічна ўспрыняў непазбежнасць „гістарычнага працэсу” і камбінаваў, як паратаваць, хоць крыху, Польшчу ў „чырвоным” багне. Цынікам гэткага чалавека не назавеш, хутчэй ідэалістычным актывістам. Спрабаваў прыдаць сацыялізму людскасці, успамагаючы вострым пяром потым геркаўскіх намеснікаў (Куроўскага тут).
Не раз падумаецца: нічога з мяне не было б, калі б парадаксальна не загналі ў клетку бязвыйсця. Прымусілі кідацца ва ўсе бакі, праціскацца між нябачных кратаў. Польшча, вядома, не Савецкі Саюз, клетка тая аказалася хісткая; малая, усяго на Беласток з ваколіцамі, бо ў Ломжы ці Сувалках як бы не існавала, не гайдалася туды... Найцяжэй там, дзе ўплывы беларусаў, не мазуроў.
Іначай я надалей шчаслівеў бы ў блокавай кватэрцы з двух пакояў і лазенкі ды з газавай плітою ў куханьцы. Трэба было нямнога тады, пільнавацца галоўнае ўмовы: не высоўвацца заўзята з беларускім патрыятызмам. Не здолеў, аднак. утаймаваць гэту сваю шалёнасць, вырастала яна звыш маіх сілаў, часам кіраваных на прыстасаванства. Што ў чыста жыццёвых праблемах шкодзіла і шкодзіць. Беларусаў цярпець не можа народ, а прытым самі беларусы – беларусаў у гаўне ўтапілі б!
Вымушана множачы знаёмствы з палякамі, бо свае людкове дулю пад нос тыцкалі, я апынуўся ў зусім непадобным свеце, да якога па добрай волі не імкнуўся, нагадваючы сабою перыферыйнага нацыяналіста. Ажываў душою, запрошаны ў Прусію; углыб Польшчы. З ваяводскіх гарадоў – не ў Кельцы і Жэшаў не таму, што варагавалі; нічога істотнага там не адбывалася. Сярод польскіх інтэлектуалаў, успамагаючых маральна і нават матэрыяльна іншы раз, засталіся ў маёй удзячнай памяці не адны Варашыльскі, Гушча, Літвінюк, Дравіч, але і Ежы Пахлёўскі ў Шчэціне, Анджэй Васькевіч у Гданьску, Ян Адамскі ў Кракаве, таксама Багуміла Бэрдыхоўская з Любліна, Мацей Канановіч і Ян Гушча з Лодзі; Станіслаў Срокаўскі і Ян Куравіцкі, Ян Чопік-Лежахоўскі, усе трое з Уроцлава, не кажучы пра спадарства Святлану і Эрвіна Крукоў ды Леанарда Туркоўскага з Альштына. Былі ў мяне спагадныя анёлы і ў Пазнані, і ў Быдгашчы; на Шлёнску. Цэлая эстафета сабралася з поклічам: nie damy zadeptać niesowieckiego Białorusina. Салідарнасць тых, каму сардэчна абрыд чырвоны фашызм, хоць нікому з іх ні трохі не здавалася, што тадышні сярмяжны рэжым нядоўга патрымаецца (час паказаў, што не болей 10-15 гадоў). Шкада тае атмасферы, клімату, паўлегальнай падпольшчыны, стыхійнага сяброўства, маральнай змовы „усе за аднаго, адзін за ўсіх”. Удзел у ёй катэгарычна выштурхоўваў мяне з „кацапскай” супольнасці тутэйшых, афіцыйна бэгэкатоўскай і, адначасна, блізка-сваяцкай. У іх вачах зрабіўся вырадкам! Не лепей адносілася да мяне і польска-каталіцкая маса, беластоцкі тлум. Нібы свой уяўляўся я яму антысаветчык, але чаму – Białorusin?! У іх паняцці беларус і савет – гэта тое самае. Больш таго – беларус заўважаўся імі як найсавецкі з савецкіх савет! На сто два з гакам!
Чаго крывіцца на пакутлівыя роздумы пра самазніштажэнне беларускай мовы? Пра яе ўсенародную заглухласць. Наша слова душыць нянавісць да яго – савецкая і масава – польская плюс свая, родная. Аганальная вось стадыя – трэба цуду, каб прадаць цяпер некалькі дзесяткаў беларускамоўных кніжак! Бытуе самазабойчая тэорыя аб працягу беларускай літаратуры і, шырэй, культуры ўжо на мовах былых каланізатараў Беларусі. Лупаты афрыканізм.
Што значыць пераняць чыюсьці мову, учыніць яе сваёю? Амаль усё – гэта страціць беларускае светабачанне, гэта і беларускі менталітэт згубіць, беларускую перспектыву. На практыцы стацца расейцам або – у нас – rozparzonym палякам. Вырачыся карэннай нацыянальнай свядомасці. Пераўтварыцца ў зацюканых правінцыялаў суседніх культураў. Дбаць старанліва пра варшаўскі акцэнт (у Мінску пра маскоўскі). Гэтак жа і пра штодзённы слоўнік, асцерагаючы яго ад „трасянкі”. Праз тры-чатыры пакаленні асіміляваныя тэрыторыі застаюцца напэўна непрадуктыўнымі і не творчымі па той простай прычыне, што перастаюць удзельнічаць у сусветным жыцці, дэградуючы з аўтэнтычнай і непадробнай важнасці ў бок чужой ускраіннасці без істотнага значэння ў кагосьці. З гэтым, як са стратаю незалежнасці дзяржаваю, якую глытанула з патрахамі і ператравіла іншая.