У лiтаратуры бывае гэтакая з'ява, што часамi пiсьменнiку трэба востра парушаць законы мовы. Гэта тады, калi пiсьменнiк выводзiць гэтакага тыпа, якi або ад прыроды свае не выгаворвае, як належыць, слоў, або з'яўляецца чужаземцам i цяжка яму гаварыць той моваю, якою пiшацца твор, або з якiх-небудзь iншых прычын проста не ведае мовы. Дык тады пiсьменнiк паказвае гэтакага тыпа з яго жаргонам. Напрыклад, у Максiма Гарэцкага, у яго творы "Антонi" ёсць "Мiхалка-масковец, якi Масквы бачыў мала". Дык ён строiцца гаварыць расейскаю моваю i гаворыць жаргонам. У расейскай лiтаратуры ў раманах Ф.Дастаеўскага часамi спатыкаюцца абруселыя немцы, у якiх расейская мова з нямецкiм акцэнтам. У Л. Талстога ў "Войне и мире" ёсць шапялявы афiцэр Дзянiсаў, якi слова "пришел" гаворыць "пг'ишел". Але з тае прычыны, што лiтаратура афармляе культуру мовы, нiводзiн сапраўдны мастак слова не дазволiць, каб увесь твор быў у жаргоне гэтых тыпаў. Тады нельга будзе залiчыць гэтакi твор нi да беларускай, скажам, нi да ўкраiнскай, нi да нямецкай лiтаратуры. Гэта будзе жаргонны твор. I паказваюць гэтых тыпаў у сваiх творах некалькiмi трапнымi рысамi, двума цi трыма iх жаргоннымi сказамi. Трэба знайсцi iншыя сродкi выявiць гэтакага тыпа, каб твор быў на мове, а не на жаргоне. Калi, скажам, Л.Талстой выводзiў расейскiх дваран, што жылi ў пачатку 19 стагоддзя, дык не пiсаў жа ён сваiх твораў французскай моваю - той моваю, якою найчасцей гаварылi гэтыя людзi. Французскага тэксту ў гэтых творах толькi дзе-нiдзе ёсць. А найбольш можам прачытаць гэтакiя, напрыклад, месцы: "Я не чувствую ничего этого,- сказал он на превосходном французском языке". I гэта тут справа з найбагацейшаю кнiжнаю моўнаю культураю. Дык асаблiва ж з жаргонам трэба асцерагацца, каб не "акаляць" iм лiтаратуру. А ў нас робiцца гэтак. Спаткаўшы якога-небудзь яскравага тыпа з камiчным жаргонам, пiсьменнiк, думаючы, мусiць (гэтак кiдаецца ў вочы), што гэта цэнтральны герой нашай лiтаратуры, вядзе яго праз увесь свой твор з яго жаргонам. Замест таго каб iншымi сродкамi мастацтва паказаць яго, ужыўшы яго жаргону гэтулькi, колькi не папсуе мастацтва ўсяго твора, лiтаратар увесь свой твор выпускае ў гэтым жаргоне. Гэтакiя з'явы шкодзяць нашай беларускай лiтаратурнай культуры, бо наша лiтаратурная мова толькi цяпер пачынае крышталявацца. Вось чаму вельмi прыкра i шкодна, калi некаторыя творы, траха не цалкам, падаюцца ў гэтакай мове: "Як я люблю эцi вечары! Оне асвяжаюць маю жысць... Толькi i суцяшэння... Ня то б - загразла ў гэтай... броснi, у гэтай цiне... Нет! Пускай Павал прыезжае, i я перад iм пастаўлю вапрос рубам: паследнi раз, апошнi раз"...
Гэты твор пiсаўся для тэатра. I што было б, каб гэтую мову чулi тысячы людзей з тэатравай сцэны? Цi не прысадзiў бы ён дарэшты нашу пакутную культуру лiтаратурнае мовы? I цi сапраўды гэтакiя героi, з такою моваю, павiнны займаць цэнтральнае месца? Увайшоўшы ў лiтаратуру з правам цэнтральных герояў, яны ўносяць у яе i свой жаргон. А сапраўдны цэнтральны герой нашае лiтаратуры - селянiн i рабочы, якiя захавалi i стварылi надзвычайную культуру свае мовы ў шмат якiх "вышэйшых формах культуры", маўчаць. Або вось у адным творы апiсваецца iнтымная блiзасць мужчыны i жанчыны, цэнтральных герояў твора. Дык яна кусае яго i крычыць: "Бог мой, мучыцель мой!" А сапраўды - цi цэнтральныя ж гэта героi нашае лiтаратуры?!
У расейскага пiсьменнiка К.Федзiна, у рамане "Города и годы" кватэрная гаспадыня, немка, гаворыць: "Я тафно тумаль, што он змешалься! О, это ушасни!" Што б гэта было, каб К. Федзiн зрабiў цэнтральным героем свайго твора гэтую немку i каб увесь раман, або хоць палавiна яго была напiсана ў гэтакай мове? А ў нас гэтак пiшуць.
Самi аўтары не клапоцяцца пра беларускую культуру беларускае мовы. А iх героi дарэшты глумяць гэтую культуру. "Лунныя лапы" жывуць i ўкараняюцца.
I гэта не выпадак з двума цi трыма лiтаратарамi. Гэта цэлая плынь у нашай лiтаратуры. Прадстаўнiкi гэтае плынi даводзяць, што лiтаратар не павiнен клапацiцца нi пра мову, нi пра стыль свайго твора. Ён можа абы-як перадаць сюжэт. А стыль i мову яму зробяць i выправяць выдавецтвы i рэдакцыi.
..."Наогул, нашым сучасным выданням бракуе пэўнай стылiстычнай апрацоўкi - рэдакцыi. Тут ясна, што сам аўтар не можа быць рэдактарам сваiх твораў. Думаецца, што пры наладжанай стылiстычнай рэдакцыi шмат якiя творы, што цяпер выкiдаюцца Дзяржаўным Выдавецтвам без абы-якой рэдакцыi, мелi б больш адшлiфаваны, гожы выгляд"... ("Полымя", № 7 за 1927 г., бал. 254).
Дзе гэта ёсць, каб культурны пiсьменнiк дазволiў каму-небудзь правiць стыль i мову свайго твора? Стыль i мова - гэта ж выяўленчыя мастацкiя сродкi пiсьменнiка. Нiякiх жа стыляў тады не будзе, а будзе "наогул". I хоць шмат таго, што друкуецца ў некаторых нашых "тоўстых" часопiсах, пускаецца на ўзвей вецер, усё ж гэтая прапанова паказвае на ўзровень культурнасцi ў некаторых нашых iнстытуцыях, што падручылiся фармаваць вялiкую культуру гушчаў беларускiх сялян i рабочых. I як далёка яны асталiся ад гэтай культуры!
Пралетарскi змест i нацыянальная форма культуры! Мы думаем, што для нашае культуры гэта павiнна быць: пралетарскi змест i беларуская форма. А гэтае беларускай формы i заваду няма. У лiтаратуры - кiрункi мовы, фразеалогiя, а значыцца, i стылi цалкам пераймаюцца чужыя.
Лiтаратурная мова павiнна быць моваю чыстаю, беларускаю. Карэннi яе - у мове народнай. Лiтаратары павiнны навучыцца моўна думаць па-беларуску. Яны павiнны абудзiць у сабе або пастарацца ўспрыняць (калi не давялося мець яе змалку) беларускую моўную стыхiю. Бо калi гэтага не будзе, яны будуць, як i цяпер, шкодзiць нацыянальнай форме культуры. Беларуская фразеалогiя ў беларускай лiтаратурнай мове будзе спрыяць вырашэнню праблемы беларускага стылю нашае паслякастрычнiцкай лiтаратуры.
1928
Каментары
Друкуецца па часопiсе "Узвышша", 1928, № 5, дзе апублiкаван ўпершыню. Дата напiсання пад тэкстам адсутнiчае.