Што адбылося зь беларускім грамадзтвам? Я б назвала гэта ініцыяцыяй. Народ вытрываў выпрабаваньні, праявіў сябе ў іх як мірны, салідарны, годны, самаахвярны — і перайшоў у новую якасьць. У біблійнай традыцыі пасьля пераходу і выпрабаваньняў героям даваліся новыя імёны. Як Аўрам стаў Аўраамам, гэтак і «Белоруссия» канчаткова стала Беларусьсю.
Вельмі часта, гаворачы пра тое, што адбылося зь беларусамі, выкарыстоўваліся мэтафары незваротнасьці працэсу: калі немаўля нарадзілася, яго немагчыма вярнуць назад ва ўлоньне маці; калі вулькан вывергнуў ляву, яе таксама назад не зальеш; калі выціснуць пасту з тубіка, запхнуць яе назад будзе праблематычна. Гэта пераход да зусім новай формы жыцьця, якая найлепей апісваецца формулай «Беларус беларусу беларус».
У маім дзетсадаўскім дзяцінстве слова «беларус» было ўпісанае ў зьневажальную дражнілку «трус, трус, беларус». Пасьля 2020 году паняцьце «беларус» стала сынонімам станоўчых рысаў, цнотаў, знаку якасьці, катэгарычным імпэратывам. Быць беларусам — гэта быць адважным, быць салідарным, быць крэатыўным, быць на баку праўды і справядлівасьці, быць тым, хто адгукаецца на патрэбы іншых, тым, хто гатовы ўзвышаць свой голас супраць несправядлівасьці. Такое новае — этычнае і глыбокае — напаўненьне для «беларускага нацыянальнага».
Але быць беларусам, апроч таго, зрабілася небясьпечна. Быць беларусам пачало азначаць знаходжаньне пад пастаяннай пагрозай перасьледу, рэпрэсіяў, катаваньняў. Быць беларусам пачало азначаць, што тваё жыцьцё і годнасьць для дзяржавы нічога ня значаць, цябе могуць выцягнуць з машыны і пакласьці тварам у зямлю, пагражаючы зброяй. Могуць уварвацца дадому і зруйнаваць там усё дашчэнту. Могуць дзіка біць і не аказваць мэдычнай дапамогі. Быць беларусам пачало азначаць зьняволеньне ці выгнаньне.
Праходзячы празь перасьлед, катаваньні і прыніжэньні з боку сілавых структураў, беларусы ўсьвядомілі, наколькі важна, каб працавала сыстэма стрымліваньня свавольства дзяржавы. Прыходзячы празь відавочна несправядлівыя суды з ананімнымі сьведкамі, беларусы ўсьвядомілі, наколькі важны справядлівы і бесстароньні суд. Праўда, права і справядлівасьць — гэта не асабістая справа кожнага, гэта не абстрактныя канцэпты, а падмуркі, безь якіх жыцьцё ў грамадзтве становіцца невыносным. Бяз гэтага ня можа функцыянаваць ні мэдыцына, ні адукацыя, ні мэдыя, ні царква.
Што адбылося зь беларусамі за апошнія месяцы? Гэта прышчэпка ад гвалту і несправядлівасьці, прышчэпка ад аўтарытарызму і беззаконьня, прышчэпка ад прапаганды і хлусьні, трэніроўка этычнай імуннай сыстэмы грамадзтва.
Алена Гапава, прафэсарка катэдры сацыялёгіі Ўнівэрсытэту Заходняга Мічыгану (ЗША):
«НОВАЯ АПАЗЫЦЫЯ ВЯРНУЛА НАМ НАС САМІХ»
Беларуская антыаўтарытарная грамадзянская рэвалюцыя
Больш за чвэрць стагодзьдзя Беларусь заставалася хрэстаматыйным прыкладам «электаральнага аўтарытарызму», пры якім рэгулярныя выбары з заўсёды вядомым вынікам хутчэй умацоўвалі дзеючы рэжым, чым расхіствалі яго. Нават калі такі расклад ня ўсім падабаўся, «старая» апазыцыя, якая гаварыла на мове правоў і нацыянальных каштоўнасьцяў, «не трапляла» ў сучасным мадэрнізаваным грамадзтве.
У 2020 годзе, аднак, усё было інакш, і каб зразумець чаму, трэба адказаць на два пытаньні: хто такія пратэстоўцы з сацыялягічнага пункту гледжаньня і чаго яны хочуць «палітычна»?
А хто там ідзе?
Папулярныя тлумачэньні беларускай мабілізацыі-2020 звычайна згадваюць, што апошнім часам у краіне паўстала «нябітае» (незапалоханае) пакаленьне; што беларуская грамада атрымала досьвед салідарнага дзеяньня падчас першай хвалі ковіду; што аб’яднаньню спрыяюць новыя камунікацыйныя тэхналёгіі, да таго ж мела месца пагаршэньне эканамічнага становішча з прычыны закрытых падчас пандэміі межаў.
Гэта важныя чыньнікі, але самі па сабе мабілізацыйныя трыгеры недастатковыя для антыаўтарытарнай гарадзкой рэвалюцыі (urban revolution) кшталту беларускай: яны даюць плён, калі ёсьць сацыяльная незадаволенасьць на падставе структурных падзелаў. Таму трэба глядзець, якія сацыяльныя «фармацыі» выявіў пратэст.
Вядома, што сацыяльны бэкграўнд пратэсту вельмі шырокі, і — што важна — 70% пратэстоўцаў ніколі да гэтага ня бралі ўдзелу ні ў чым «такім». Геаграфічна людзі выходзілі на вуліцы па ўсёй краіне, нават у малых паселішчах, пры найвялікшай канцэнтрацыі ў Менску. Здаецца, што жанчын было трошкі больш (55%); што пратэстоўцы больш адукаваныя, чым насельніцтва ў цэлым. Большасьць складалі расейскамоўныя прафэсіяналы: выкладчыкі, настаўнікі, бізнэсоўцы, людзі «культурніцкіх» і «мэдыйных» прафэсіяў, а таксама айцішнікі (Андрэй Вардамацкі, Аксана Шэлест. «Новая социология для новой Беларуси», Наше мнение, 15 сакавіка 2021).