Па-трэцяе, абвастрэньне і геапалітызацыя ўнутранага расколу — гэта рух у адваротны бок ад пабудовы палітычнай нацыі, пра якую парадаксальным чынам пачалі гаварыць прыхільнікі пратэсту пасьля жніўня 2020 году. Падсьвядомае жаданьне абгрунтаваць, што шматлікія чалавечыя трагедыі і надрыў краіны былі не дарма, лёгка зразумець. Але, на жаль, рэчаіснасьць супрацьлеглая: палітычную нацыю, якая раней паўнавартасна не складалася з прычыны расколу і ўразьлівасьці да зьнешніх узьдзеяньняў, проста немагчыма пабудаваць празь яшчэ большы раскол і непазьбежную геапалітызацыю ўнутранага канфлікту.
Нарэшце, грамадзтву неабходна было прадбачыць яшчэ адно непазьбежнае наступства лабавога сутыкненьня з аўтарытарнай уладай: пасьля любой няўдалай спробы рэвалюцыі пачынаецца контрарэвалюцыя, якая ўкачвае ў асфальт усе былыя сацыяльна-палітычныя дасягненьні. На контрарэвалюцыйных эмоцыях аўтарытарная ўлада ня надта клапоціцца пра тое, што гэта вядзе да яшчэ большай дэградацыі краіны па ўсіх кірунках.
Няздольнасьць беларускага грамадзтва ўсьвядоміць гэтыя элемэнтарныя ўводныя, на жаль, і адлюстроўвае нашыя агульныя «дасягненьні» за тры дзесяцігодзьдзі постсавецкай незалежнасьці.
З 2014 году, калі пачаліся павольныя станоўчыя зрухі ў грамадзка-палітычным жыцьці, прайшло яшчэ зусім мала часу. Таму цяжка было спадзявацца на нейкі калектыўны розум адказнай нацыянальнай эліты, якая б магла асэнсаваць стратэгічныя выклікі і разам дамовіцца пра тое, як прадухіліць найгоршае. У такіх умовах апошняй надзеяй Беларусі маглі стаць асобныя палітыкі ці інтэлектуалы, калі б хоць частка зь іх заявіла ўголас пра відавочныя выклікі і іх яшчэ больш відавочныя разбуральныя наступствы для краіны.
На жаль, адным не хапіла прафэсійнай кампэтэнтнасьці і разуменьня рэальнага стану рэчаў у дзяржаўнай сыстэме і грамадзтве. Іншыя проста пабаяліся пайсьці супраць папулістычнай хвалі нянавісьці, якую і ўлада, і яе апанэнты пачалі, як тыя браты-блізьняты, разганяць на фоне каранавіруснага крызісу. А некаторыя, відаць, проста вырашылі скарыстацца з сытуацыі, каб палепшыць сваё асабістае становішча: прасунуцца вышэй па кар’ернай лесьвіцы ў сыстэме ці набраць болей лёгкіх лайкаў у экзальтаваным грамадзтве.
У любым выпадку праз год пасьля пачатку беларускай трагедыі-2020 мы маем роўна тое, што і маглі мець. Мэтафарычна кажучы, Беларусь выйшла ў адчыненае вакно на 20-м паверсе, і прызямленьне не магло быць мяккім. Відавочна, што разбурэньні будуць мець доўгатэрміновыя наступствы, а падарваная знутры краіна — цяпер як ніколі лёгкая здабыча для зьнешніх гульцоў.
Ці ставіць гэта гістарычны крыж на беларускай дзяржаўнасьці і незалежнасьці? Хочацца верыць, што яшчэ не. Хоць мы і вельмі блізка да гэтага падышлі, праваліўшы постсавецкі транзыт. Тым ня менш пры жаданьні нават з самых складаных сытуацый можна знайсьці выйсьце, і шматлікія дзяржавы гэта ня раз даказвалі. Але ж цяпер ужо ня ўсё залежыць толькі ад нас. Таму застаецца спадзявацца, што Беларусі зноў пашанцуе, як у 1991 годзе.
Пётра Рудкоўскі, доктар філязофіі, акадэмічны дырэктар Беларускага інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў (BISS)
«ДЭМАКРАТЫЯ — ГЭТА ДОЛЯ ТЫХ, ХТО ВЕРЫЦЬ У СЭНС СПРОБАЎ»
У сэрцах беларусаў больш дэмакратыі. Але і аўтакратыя захоўвае прывабнасьць
У 2020 годзе ў Беларусі мела месца беспрэцэдэнтная прадэмакратычная мабілізацыя. «Беспрэцэдэнтная» ў гэтым выпадку — ня проста рытарычны ўзмацняльнік. Швэдзкі інстытут «Varieties of Democracy» (V-Dem), сярод іншага, замярае ўзровень палітычнай мабілізацыі практычна ва ўсіх краінах сьвету. Вось жа, згодна зь індэксам V-Dem, леташні ўзровень прадэмакратычнай мабілізацыі ў Беларусі быў ня толькі рэкордны ў гісторыі нашай краіны, але і адзін з самых высокіх у глябальным маштабе за апошнія 50 гадоў.
Чым была выкліканая такая палітычная мабілізацыя? Цягам апошніх 10 гадоў адбыліся сур’ёзныя зьмены ў каштоўнаснай сфэры: зьмяншэньне патэрналісцкіх настрояў на карысьць такіх установак, як вера ва ўласныя сілы, павага да прыватнай уласнасьці, талерантнасьць да няроўнасьці ў даходах і інш. (П. Рудкоўскі, «Беларусы зьмяніліся за апошнія 10 год», Belarusian Institute for Strategic Studies, 27 July, 2020).
Узрос агульны ўзровень адукаванасьці грамадзтва, пашырылася і ўзмацнілася сярэдняя кляса, пашырыўся сярэдні і малы бізнэс. Усё гэта стварала доўгатэрміновыя перадумовы для попыту на дэмакратыю. Памножаныя на эканамічную стагнацыю, фанабэрыстае ігнараваньне ўладамі пандэміі, шматразовыя праблемы з атручанай вадой у Менску, зьяўленьне новай альтэрнатывы ў асобах Бабарыкі і Цапкалы, доўгатэрміновыя фактары далі менавіта такі эфэкт: беспрэцэдэнтную прадэмакратычную мабілізацыю.