– Ҳоқонӣ ном шоирро медонед, ако?
– Ҳа. Қасидаҳои хуб дорад…
— Вай ба Ворух омада бошад ё не?
— Инашро намедонам. Чӣ буд кӣ?
— Як байти шоир ёдам омад дар бораи Патар. Гӯш кунед:
Чашми бад, к-аз патари оҳанӣ таъвиз нагашт,
Банди таъвиз бибурреду Патар боздиҳед!
Шумо ҳам аз чашми баду тӯмору таъвизи кампирҳо наҳароседу банди тилисм бибурред ва роҳи Патар фарох бикушоед, ки аҷаб нишастангоҳи олиҷаноб асту аз Каҷбед беҳтар! Макони дилкушо набояд ҳайф шавад. Сидқан бикӯшед ва сайргоҳ ба соҳибдилон боздиҳед.
Деҳқоне, ки таърихи Патарро ҳикоят карда буд, бо чашми пуршарар аз ҷой хест ва даст болои дил ниҳод:
— Барои ворухӣ сухани шоир баробари фармони амир қадру қимат дорад! Ин дафъа биёед, Худо хоҳад, болои шоҳкат мешинед, сайргоҳро пуродам мебинед ва даҳчанд лаззат мегиред.
Ҳама баробар дасти омин бардошта, бо дили шод роҳи сафар идома бахшиданд.
Рӯзи сеюми саёҳат аз тамошои Рахнаи Оташон оғоз ёфт, ки дар ҷониби шимолу шарқии деҳа воқеъ буд. Вазифаи роҳбаладиро мударриси мадраса Зарифи Доно бар ӯҳда дошт. Ин марди таърихдон ва олими забардаст ҳамроҳонашро лаҳзае аз роҳгардӣ боздошту бо ангушти ишорат тарафи офтобшинамро нишон дода, гапро аз дуриҳои дур оғоз бахшид:
– Ҳу, ана он кӯҳи сарсафедро мебинед? Дар бари доманаш гӯри муғ ҷой гирифтааст. Шояд бипурсед, ки чаро гӯристон ё қабристон не? Барои он ки пайравони дини зардуштӣ баробари оташу офтоб заминро низ муқаддас дониста, майит дар хок намегӯронданду фақат устухонҳои аз гӯшт ҷудошударо ба новус андохта, дар дахма мегузоштанд. Дар ин кӯҳкамар бошад, маъбади оташпарастон ҷойгузин буду агар ба ҳисоб гирем, ки дар Ворух салтанат беш аз чаҳор ҳазор сол пеш ба габрону муғон тааллуқ дошт, пас ба хулосае метавон расид, ки ин дайр хеле қадимист.
— Оре, оташкадаи Ворух маъруф ва машҳур буд, — ба сӯҳбат ҳамроҳ шуд Аҳмад. — Дар китобҳои қадима сабт шуда, ки ба ин дайри муғон аз Бухорову Самарқанду Истаравшан низ мубадону коҳинон ва ҳатто мубади мубадон ташриф оварда, манзумаҳои «Авесто» месуруданду тафсири «Занд» мехонданд.
Мударрис бо ишораи сар шарҳи шоирро тасдиқ намуд ва бо шавқи аввала афзуд:
— Боз як чизи дигар: ҳама ҷашну маросимҳои хурсандӣ, маҳфилу тантанаҳои муғон дар ин оташкада баргузор мешуд…
– Ҳатто базми арӯсӣ? — пурсид ҷавоне.
— Бале. Дар ин маҳфили муборак зардуштиён аз оташи ҳамеша фурӯзони дайр гулхани бузурге афрӯхта, шоҳу моҳ, яъне арӯсу домодро гирди он давр занонда, занону мардон баробар мерақсиданду суруд мехонданду шодкомӣ мекарданд. Авҷи аланга, яъне спаниш лаҳзаи висол буд.
— Ин одат ҳоло ҳам дар Ворух давом дорад, — луқма партофт Абдулмаҷид. — Фарқаш ҳамин, ки имрӯза домод саллаю тоқӣ дораду арӯс фаранҷӣ.
— Магар пешина арӯсҳо фаранҷӣ надоштанд? — боз пурсид он ҷавони қаднавча.
— Ту арӯсҳои пешинаро даҳҳо маротиба дидаӣ, Қосим. Лекин маълум мешавад, ки эътибор надодаӣ.
— Ман дидагӣ?! Кай? Дар куҷо??
— Камтар сабр кунӣ, боз мебинӣ. Рафтем…
Ҳама ба умеди дидани арӯси замони оташпарастон аз дунболи раҳнамо равон шуданд. Баъди соате дар канори кӯчаи аробагузар санги дарозу борике падид омад монанди дастаи ҷувоз, аммо ҳазор карат бузургтар. Он санги кӯҳ набуду ба хорою рухом ҳам шабоҳат надошт. Мисли санги дарё суфтаю ҳамвору лағжон ва чун санги шиша андаке шаффофу ҷилодор метофт ва дар дашти васеъ яккаву танҳо меистод. Ба назар чунин мерасид, ки пайкарасозе онро махсус дар чунин ҳолат гузоштааст, то бути сангин тарошад. Вале фурсат наёфта, ё натавониста, аз ҳайкалтарошӣ даст кашидаасту нияти вайро боду борон беҳунарона иҷро намуда, бо харошу тарош дар қисмати болои санг сӯрохиҳое монанд ба чашму даҳон ва барҷастагиҳое шабеҳи бинию гӯш ба вуҷуд овардаанд.
Дар атрофи санг хори бисёре рӯйида, онро дастнорас карда буд. Аз ҳамин сабаб роҳбалад ҳафт-ҳашт қадам дуртар таваққуф намуда, хитобан ба Қосими қаднавча гуфт:
— Росташро гӯй, ки ин сангро пештар ягон бор дида будӣ ё не?
— Чанд борҳо дидаам.
— Лекин андаке пештар гуфтӣ, ки арӯси замони қадимро ҳеҷ вақт надидаӣ…
— Бори дигар мегӯям, ки сангро бисёр дидаам, лекин арӯсро не!
— Фаҳмо! — сухан мухтасар кард Зарифи Доно. — Аз суханрониат фаҳмидам, ки таърихи ин санг ва ҳатто номашро намедонӣ. Акнун бодиққат шунав: ин санги одӣ не, Санги Арӯс аст ва тақрибан панҷсадсола таърих дорад. Он вақт дар Мовароуннаҳр дини ислом аллакай нуфузи зиёд дошт, вале ҳама ворухиён оташ мепарастиданд. Зеро ба ин диёри кӯҳистон пойи араб нарасида буд.