Ҳар киву ҳар чӣ набошад, дар умри панҷоҳсолаи хеш ин балои бадро бо чашми сар надидаам. Дар паҳлӯяш нишаста, гапашро нашунидаам. Обу намакашро нахӯрдаам ва забонкӯтоҳ нестам! Дар васфаш шеъре нагуфтаам ва ягон мисраъ нахоҳам навишт. Зеро чархи ҷодупеша дарунхолӣ асту бар сухандонон аз Чингиз мадеҳа гуфтан нанги эшон бошад…
Оре, шоирон бо шоҳи муғул дарнамехӯранд. Чунки маҷлиси унсаш фасли сарморо мемонд. Доим мегуфтааст, ки «ғайр аз муғулӣ дигар забонро намедонам ва боқӣ намемонам!» Ин сухан аз Саъдӣ шунидаам.
Ҳолдонҳо мегӯянд: Чингиз филкуши сагпарвар аст. Вақте аз Хоразмшоҳ сӣ пили ҷангӣ ғанимат гирифт, аз нодонӣ пурсид: «Фил чӣ мехӯрад?» Гуфтанд: «Алаф». Гуфт: «Ба чарогоҳ сар диҳед!» Ходимон чунин карданд ва ҳама пилон мурданд. Хандиду гуфт: «Саг алаф намехӯрад, зеро аз фил доно аст!» Вай кабудранг шерсаге дошт бузургҷуссаю сахтчангол, лоғармиёну фарбеҳсурин, чашмкалону буридагӯш, афкандадуму аспсина, филзӯру гургтоз ва мурғбоз… Чингиз ин ҳайвонро аз зану фарзанду модари худаш бештар дӯст медошт…
Шоҳидон мегӯянд: ончунон сурати дилгир дошт, ки агар нақши вайро бар девори хона овезӣ, аз тарс дев қафо мегурезад! Он қадар сангдил буд, ки агар ҳазор касро дар пеши чашмаш сар занӣ, пинакаш вайрон намешуд…
Боз мегӯянд: борики қоқи дароз буд вай, бедил чу най… Рӯяш мисли санги гӯр сарду пурғубору пурчин… Косахонаи чашмаш монанди косаи сарқутхӯрии саг ношустаю дилнокаш…
Мегӯянд ки шоҳи муғул мағал надошт, яъне хобу истироҳат надошт ва пайваста фикр мекарду кор ва амал меҷусту тазвир! Боз мегӯянд, ки шоҳи муғул муғол мехост, яъне ҳам дар аснои фикрронӣ ва ҳам вақти амал фақат барои ғалаба мекӯшид ва агар илоҷе наёбад, муғолата мекард, яъне ҳамсӯҳбаташро ба ғалаткорӣ ва гумроҳӣ тела медод.
Шоҳидон мегӯянд: пас аз сӯҳбат бо Шайх Маслиҳатдин бо чашми ҳазин «аз муғули кӯчманчӣ чунин олими донишманд намебарояд» гуфту яке аз набераҳояшро «бика» унвон кард ва фармуд:
— Ту мисли Шайх Нурӣ домулло, яъне бика! Ба аспи сафед савор шаву куртаи сафед пӯш! Байни ҷамоат аз ҳама боло нишин! Фикру хулосаи туро бояд ҳама муғулҳо эҳтиром ва иҷро кунанд!
Хотунҳо мегӯянд: суханаш бенамак буду аз ях тунуктар, аммо зоҳиру ботинаш аз оташи май нимсӯхта… Аз хӯрдани хун зиндадил буду вақти дашном додан — Ҳотами Тай…
Вақти забт намудани пойтахти Чин шаст ҳазор гулдухтар аз болои девори баланд худро ба замин партофта, бо баҳои ҷон бакорати хеш нигоҳ доштанд. Кӯчаҳои шаҳр аз рехтани хуни бисёр лағжонак шуд, яъне Пекин шуд…
Боз мегӯянд: Чингизхон наркуши модапарвар асту чор зан дораду ҳар кадоме соҳиби як ҳавлии калон ва кадбонуи сад хидматгор. Аз онҳо бисту ду писар дораду бисту панҷ писари дигар аз маъшуқаҳо… Ғайр аз ин дар ҳарамаш доимо ҳазору як канизаки нозанин ҳасту бо ҳар кадоме се шабу се рӯз вақт мегузаронад…
Боз чӣ гӯям? Дилам аз зиқӣ парт мекафад, зеро бо чунин шаклу шамоил ин бадбахт гули хандони моро, Нигинаи нестандарҷаҳонро талабгору харидор шуд!?? Панҷсад хурҷини уштур тилло маҳр пешниҳод кард… Лекин аҷаб кори хуб шуд: рӯйи Нигинаро надида, аз олам дилкашол рафт. Яъне ба ҷуз ҳасрат аз дунё чизе набурд…
Саъдии ширинкалом дар Димишқ боре ба тамасхур ҳикояте гуфт:
– Қабл аз мурдан Чингизро пурсиданд, ки аз ҳама шоҳони пештар оламро бештар ба даст овардӣ, аз Искандар чор карат зиёдтар кишвар гирифтӣ. Шод меравӣ ё ғамгин? Гуфт: «Шод аз онам, ки дар тамоми муҳорибаҳо дастболо шудам, илло се ҳарби танбатан: дар масоф бо Кубро тиҳидаст мондам, дар набард бо Нурӣ ба созиш даромадам; дар талоши Нигина мағлуб шудам…»
Марги Чингиз мармуз аст, яъне пӯшида. Фарзияҳо бисёр, аммо ҳақиқат якест ва ба шикор пайванд аст. Ҳангоми шикор дар соҳили Чирчиқ аз асп афтид ва қариб мурда буд. Фарзандон бо дилсӯзӣ гуфтанд: «Пир шудед, шикор бас кунед.» Хандиду «тарки одат амри муҳол» гуфт ва боз ба сайдгоҳ рафт. Заргӯше дилхоҳ сайд кард. Фармуд, ки дар ҳавои кушод кабоб пазанд. Пухтанд, аммо намак набуд. Сипоҳие тезгард аз муҳофизони содиқи хеш ба русто фиристод, то намаки тоза орад. Аз қазо он сипоҳӣ дар канораи деҳа бо Шоҳмуроди Кӯҳистонӣ вохӯрд, ки дар бар либоси чӯпонӣ гӯсфанд мечаронд. Аммо дар асл бо амри Мирмалик шоҳи муғулро қадам ба қадам дунболагирӣ мекард. Намаки заҳромез ба сипоҳӣ доду он беинсоф баррае фарбеҳ сарборӣ гирифт…
Чингиз заҳролуд шудани худро аз писари калониаш Ҷуҷӣ гумонбар шуд. Зеро аз эркафарзандаш Чағатой шунида буд, ки Ҷӯҷӣ боре дар мастӣ ба шӯхӣ гуфтааст, ки мехоҳад, вақти шикор падарро кушта, ба ҳайвону паррандаҳо осоиш бахшад.