Святло ранішняй зоркі ўпала і на групу смяротнікаў Але зусім іх не ўпрыгожыла. Яшчэ больш падкрэсліла людскую нядолю… Шэрыя, мёртвыя ўжо пры жыцці твары… Вочы, якія блішчэлі, нібы ў гарачцы… Парэпаныя губы…
Давідка пачаў кашляць. А потым чхнуў.
— Будзь, здароў і жыві сто гадоў! — пажадаў Янка Залаты Зуб.
— Сплюнь, бо сурочыш! — звярнуўся да яго Фіська.
Рэшта паныла маўчала.
«Гэта таксама мог бы быць раздзел рамана», — са смуткам падумаў Грамадзянін.
Чырвонаармейцы палілі махорку. Харкалі. Двое з іх пасварыліся за Баранавы боты. Варанок зрабіў кола па абгароджанай тэрыторыі і затрымаўся каля выезду. Перад гэтым чэкіст гыркнуў кіроўцу, каб той спыніўся:
— Т-р-р-р!
Гэта развесяліла Касю Смяхотку. Ён разагнуўся і шчыра, на поўны голас, зарагатаў. Гэта быў нейкі недарэчны смех — смех дзіцяці на бойні.
— Маўчаць!
Магілу выкапалі да калёнаў. З зямлі вытыркаліся людскія косці. Відаць былі рэшткі бялізны. Загадалі раздзецца і тым вязням, якія капалі дол. Потым іх усіх скіравалі да насыпу побач з магілай. Яны паволі сунулі ногі, ведаючы, што канец блізка…
Першы стрэл прагрымеў у дарозе. Потым пайшлі наступныя. Чырвонаармейцы спакойна цэліліся ў людскія патыліцы. Дакраналіся да іх металічнымі стваламі.
Грамадзянін упаў першы. Жаба схапіўся за балючае, знявечанае раней плячо. Асунуўся на калені.
Баран аўтаматычна кінуўся дапамагчы яму ўстаць. Але атрымаў кулю ў цемя. Цяжка рухнуў на бок. Шчупака і Кнота забілі на краі магілы.
Жаўнеры і чэкісты рухаліся паўколам за зняволенымі і стралялі. У Янку Залатога Зуба ўсадзілі некалькі куляў на насыпе.
Давідку пакуль нават волас не ўпаў з галавы. Можа, таму, што ён быў найменшы. На яго проста не звярталі ўвагі. Разбіраліся з больш віднымі. Габрэй ішоў, сутаргава сціскаючы пальцы ў кулакі. Спатыкнуўся на труп Барана, які ляжаў на зямлі. Ледзь не ўпаў. І гэта выратавала яго ад чэкісцкай кулі, якая праляцела над галавой. Раззлаваны кат з усёй сілы даў яму выспятка нагой у зад:
— Ты, жыдоўская падла!
Раптам Давідка адвярнуўся і плюнуў крыўдзіцелю ў твар. Замахнуўся, каб ударыць, але ўпаў ад двух трапных стрэлаў запар.
А ў магіле стаяў Кася Смяхотка і вачыма пераляканага дзіцяці глядзеў на крывавы забой. Сонца, якое цяпер усплыло з-за гарызонту, ружовымі промнямі лашчыла ягоны твар. Ён пазіраў у нямым здранцвенні. Некалькі стрэлаў зліліся ў адзіны гук. Большасць куляў трапіла ў твар. Адна з іх у вока. Кася Смяхотка паспеў ускінуць рукі ўгору — ён закрываў твар, нібы хацеў засланіць яго ад болю або выцерці крывавыя слёзы. Потым асунуўся ў дол.
Сонца ўзышло, прыемнае, лагоднае, прамяністае, добрае. Яно несла людзям святло, цеплыню, жыццё…
Гэтак загінуў Баран, і памяць пра яго прамінула. Ацалелі толькі мёртвыя акты ў шматлікіх судах і турмах. І засталася бясконцая туга па ім у верным сэрцы сабакі па клічцы Мілы…
Бальшавікі ўцякалі з Менска.
Першымі далі драла камісары і чыноўнікі. Запланаваная эвакуацыя ў Смаленск ляснулася, як прусакі на марозе.
Шэрая, колеру вошай, салдацкая маса пхнулася ўсімі дарогамі на ўсход — туды, адкуль і прыйшла.
Палякі ціснулі з захаду.
Моніч сігануў на Барысаўскі тракт. Уступіў у бой з вялікімі бальшавіцкімі аддзеламі і, хоць добра ім заліў лою за скуру, сам таксама атрымаў і ў хвост і ў грыву. З атрада, які налічваў з паўсотні чалавек, забілі адзінаццаць партызанаў, а ранілі блізу дваццаці. У яго самога была прастрэленая левая далонь.
Атрад адступіў у лясы.
Моніч выслаў Яся ў горад. Хлопец мусіў як мага хутчэй даставіць ліст Уменскаму. Ясь ужо некалькі разоў выконваў такія даручэнні. Ён ахвотна сабраўся ў дарогу. Цешыўся, што пабачыць пры нагодзе Настку, а таксама ўладзіць некаторыя свае справы.
Заданне было пільным, і Ясь рушыў гэтай жа ноччу.
Раніцай пастукаўся ў дзверы да Уменскага. Манцёр адчыніў, і яны ўвайшлі ўсярэдзіну. Уменскі прачытаў ліст. Было заўважна, што ён знерваваўся. Хмурна спаглядаў перад сабою і сціскаў жалезныя кулакі. Потым устаў. Зрабіў некалькі крокаў да парога. Развярнуўся.
— Разумееш, — пачаў ён сіпла. — Ён вар’ят! Кідаецца на плоткі, а тут шчупакі плывуць! І што цяпер?.. Я ж пісаў яму, каб падышоў да горада, даў сувязнога і чакаў! Усё было б наша.
Крэкчучы і прыцмокваючы, ён замітусіўся па пакоі. Ясь не ведаў добра, пра што вядзецца. Здагадваўся, праўда, што Моніч дарэмна ўвязаўся ў бой замест таго, каб перамясціцца пад Менск і, паводле падказак Уменскага, адсекчы больш значныя сілы чырвонаармейцаў. А самае галоўнае, трэба было не дазволіць бальшавікам вывезці нарабаванае.