Кармілі нас два разы ў суткі: удзень — талерка мутнага варыва, якое празвалі «жыжай», вечарам — шклянка голай гарбаты. Хлеба (з апілкамі) давалі мала і рэдка. Я, напрыклад, за восем дзён атрымала тры разы грамаў па трыста. Ад галадухі і хвароб штодзённа памірала многа людзей.
Праз тры дні ад недаядання і нечалавечых умоў жыцця захварэў Вася, а потым Таня. Іх забралі і кудысьці панеслі. Што зрабілі з імі немцы, я не дазналася. Расставацца з імі было вельмі балюча. Я чакала, што і са мной будзе тое самае. Хадзіла па бараку, не знаходзячы сабе месца.
Я слабела з кожным днём. Мяне чакаў такі ж канец, што і другіх дзяцей. Адсюль ніхто не выходзіў жывы. «Чым паміраць павольнай смерцю, хай мяне лепш заб'юць»,— падумала я і наважылася ўцякаць. Аб сваім намеры рашыла расказаць Мані і Любе, дзвюм дзяўчынкам, з якімі паспела пасябраваць за гэты кароткі час.
— Дзяўчаткі, мы ўсё роўна памром,— шапнула я ім.— Давайце вырывацца з гэтага пекла.
— Ты без маткі, і мы без бацькоў, шкадаваць і плакаць па нас не будзе каму,— сказала большая Люба і ахвотна згадзілася. Маня таксама.
Вартавыя стаялі толькі пры ўваходзе ў барак. Выбірацца можна было з процілеглага боку. Там вокны былі забіты сеткаю. Але дрот тонкі і ржавы.
Ноччу, калі зняволеныя спалі, я асцярожна падышла да акна і пачала ціхенька ламаць сетку. Раніцай усё было гатова. Але як перарэзаць калючы дрот вакол лагера? Тут нам пашанцавала. Доктар пры наведванні забыў свае нажніцы. Нажніцы былі невялікія і гладкія. Тады мы іх назубілі.
Наступнай ноччу мы вылезлі з барака і паўзком дабраліся да дротавай агарожы. Люба была большая і дужэйшая за мяне і Маню. Яна лягла на зямлю і пачала рэзаць. Дрот быў стары і ржавы. Каб лягчэй было рэзаць, мы асцярожна нацягвалі яго на сябе. З вялікімі цяжкасцямі ўдалося перарэзаць тры драціны. Пасля гэтага мы прапаўзлі пад агарожай і апынуліся за межамі гэтага жудаснага лагера смерці. Радасці нашай не было канца. Не верылася, што мы вольныя і можна ісці, куды хочам.
За намі пачалі выбірацца другія зняволеныя. Калі вартавыя паднялі страляніну, мы ўжо былі каля вёскі Дабрэйкі. Тут мы рассталіся. Люба і Маня рашылі прабірацца бліжэй да дому, а я — у лес, каб дабрацца да партызан. На развітанні абняліся і моцна пацалаваліся. Яны пайшлі ў адзін бок, а я — у другі.
ЗОЯ ВАСІЛЕЎСКАЯ (1933 г.)
7-мы дзетдом, г.Мінск
ЛЯ ВОЗЕРА
У пяці кіламетрах ад нашага штаба знаходзілася вёска Бабінковічы Сенненскага раёна. У ёй пражываў падпольшчык Барыс. Я аднесла яму лістоўкі, узяла неабходныя звесткі і з данясеннем вярталася ў партызанскі атрад. Ноч была ціхая, месячная. Па вузкай сцяжынцы я асцярожна прабіралася між кустоў. Калі скончыліся кусты, пайшоў сасновы лес. У ім было вялікае круглае возера. Пасярод возера, на астраўку, стаяла вёска Курмялі. Тут і размяшчаўся штаб нашага партызанскага атрада.
Недалёка ад возера лес скончыўся і зноў пайшлі кусты. Раптам з кустоў данёсся ціхі шорах. Я спынілася і прыслухалася. Да вушэй даляцелі гукі нечых крокаў. «Напэўна, партызаны ідуць на заданне»,— падумала і пачала чакаць, што будзе далей. Праз некалькі хвілін у кустах затрашчала сухое галлё. Пры святле месяца я ўбачыла конніка. Ён ехаў проста на мяне. Неўзабаве забрахаў сабака. Ён, мабыць, пачуў чужога чалавека. Тут я здагадалася, што гэта нямецкі шпік.
Што мне рабіць? Куды хавацца?
На памяць прыйшла размова аднаго вопытнага партызана, які калісьці расказваў, як і дзе трэба хавацца ад сабакі-сышчыка.
— Калі за табой ідзе сабака,— казаў ён нам,— то схаваць сляды можна толькі ў вадзе.
Звярнуўшы ўбок, я хутка пабегла да возера. Сабака забрахаў мацней і кінуўся за мной. Я дабегла да возера і скокнула ў ваду. На беразе рос вялікі лазовы ці альховы куст. Я пайшла да яго. Вада займала вышэй пояса. Дно гразкае, рухацца было вельмі цяжка. Каб не нарабіць шуму, я лягла на ваду і ціхенька паплыла. Дабраўшыся да куста, учапілася рукамі за галінкі, прыціснулася да іх шчыльней і стаілася.
Да берага падбег вялікі сабака і спыніўся на тым месцы, адкуль я скокнула ў ваду. Ён панюхаў, паглядзеў на возера і забрахаў. Я задрыжала ад холаду і страху. Пад'ехаў коннік. Гэта быў немец. Цяпер я бачыла яго выразна. Ён стаў прыглядацца да берага. Страх мой узмацніўся, я старалася нават не дыхаць. Немец пастаяў некалькі хвілін і паехаў назад. Сабака неахвотна пабег за ім.
Калі шум заціх, я вылезла з вады, прыхінулася да куста і пачала слухаць. У тым баку, куды паехаў коннік, не чутно было ніякіх гукаў. Пастаяўшы крыху, кранулася ісці. Але не паспела ступіць некалькі крокаў, як зноў пачуўся брэх. Я зразумела, што немец хітраваў: ён ад'ехаў і чакаў, калі я вылезу з возера. Я зноў залезла ў ваду.