Людзі з лесу пачалі збірацца ля нашай хаты. Прыйшла і мая бабулька з раненай каровай. Мы з бабуляй абняліся і доўга плакалі. Цяпер у мяне засталася самая родная і блізкая — бабулька.
Суседзі памаглі пахаваць маму. Казалі, што яна памерла ад разрыву сэрца.
Людзі меркавалі, як цяпер жыць, што рабіць, але раптам зноў з'явіліся немцы. Адзін з іх падышоў да нас і крыкнуў:
— Збірайся!
I тут жа пачалі грузіць нас на машыны. На тры машыны пасадзілі нас, а на чацвёртую паставілі некалькі кароў. Тут была і наша.
Прывезлі нас на станцыю Грані і высадзілі на нейкі пляц. Там мы праседзелі двое сутак, елі хто што меў. Мы з бабуляй былі неразлучныя. Яна цяпер больш шкадавала мяне, і я баяўся ад яе адстаць. Нашых кароў кудысьці пагналі. Мне вельмі шкада было сваёй раненай кароўкі, якая ішла сярод другіх, апусціўшы галаву. Той ручнік, што я прывязаў за рогі, споўз ёй на шыю.
Сонейка яшчэ не ўзышло, як нам сказалі грузіцца ў цягнік. Нас павезлі на станцыю Граева. Там нам зрабілі медыцынскі агляд, павялі ў лазню, а потым упершыню далі нейкага супу. Пасля абеду зноў пагрузілі ў вагоны. У вагоне шмат было і другіх людзей, не толькі з нашай вёскі. Ехалі мы трое сутак.
Прывезлі нас у горад Кенігсберг. Там быў лагер, абнесены высокай мураванай сцяной, а на версе яшчэ быў калючы дрот. Нас увапхнулі за гэтую сцяну. Тут нас пачалі аглядаць немцы, датыкаючыся не рукамі, а палачкамі. Глядзелі ў вочы, рот, пад бараду і гэтак далей.
Наш лагер лічыўся самы горшы. У ім былі старыя, жанчыны, дзеці, а мужчын не было — усе яны былі ў партызанах.
Работы нам не давалі, а толькі людзей ад нас бралі, і больш мы тых людзей не бачылі. Іх з'ядала «печка-душагубка», якая была за сцяной, за жалезнымі дзвярамі. Кожны з нас чакаў страшнай смерці ў той печцы. Аднаго разу немец забраў у нас чатырнаццацігадовага хлопчыка і павёў яго да жалезных дзвярэй. Хлопчык, набраўшыся адвагі, усадзіў немцу ў грудзі нож. Немец упаў. Хлопчыка зараз жа падхапілі другія немцы.
Потым нас усіх выгналі з баракаў на пляц і паставілі вакол двух слупоў, укапаных у зямлю. На слупах была перакладзіна, а да яе быў прымацаваны жалезны крук. Прывялі хлопчыка і павесілі яго нагамі за гэты крук. Пад ім налілі гаручага і запалілі. Хлопчык крычаў, матляўся і гарэў... Усе людзі плакалі, стагналі, адварочваліся, а немцы білі тых, хто не хацеў глядзець.
Усё сваё жыццё я буду памятаць гэтую смерць.
Не ведаю, з якой прычыны, але на другі дзень мяне перамясцілі ў другі лагер. Тут было лепей, не трэба было кожны дзень баяцца страшнай смерці, але для мяне было мала радасці, бо я ўвесь час думаў, што маю бабульку такая смерць не міне.
З гэтага лагера хадзілі ўжо на работу. Пачаў хадзіць і я. Выходзіў у сем гадзін раніцы, а прыходзіў у барак а восьмай вечара. На абед давалі суп з бручкі, а пад вечар — сто грамаў хлеба з чорнай кавай.
Мая работа была — чысціць паравозы. Аднаго разу я чысціў, чысціў і захацелася мне сёе-тое пакруціць. Раптам паравоз засіпеў і паехаў. Я пачаў хапацца за ўсялякія крукі і калёсікі. Паравоз спыніўся. Дагналі мяне немцы, пачалі крычаць. Я плакаў, апраўдваўся:
— Пан, я пакруціў няўмысна, а «цуг і фарэн».
Яны паверылі і нічога мне не зрабілі, толькі строга наказалі больш не чапаць.
Відаць, мая спрытнасць спадабалася машыністу, і ён раз узяў мяне з сабой. Прыехалі мы ў Каўнас, а потым у Вільнюс, а потым паехалі далей к фронту. Калі спыніліся ў Мададзечне, машыніст некуды адышоўся, а я — ходу.
Прыбег у нейкую (назву забыўся) вёску, чорны, брудны, галодны. Трапіў да адной добрай цёткі, якая мяне пераапранула, накарміла і спаць палажыла. Так мне добра зрабілася, нібы я трапіў да мамкі. У цёткі я прабыў два месяцы, дапамагаў у гаспадарцы, асабліва любіў даглядаць кароў: мне здавалася, што я даглядаю сваю раненую кароўку.
Нарэшце дайшла да нас радасная вестка: немцы адступаюць. Як прайшло гэтае адступленне, я нават не памятаю. Памятаю толькі, з якой радасцю ўбачыў я нашых чырвонаармейцаў. Я кінуўся да іх з плачом, хацелася ім расказаць, што я перажыў.
А потым мяне пацягнула дадому. Што там цяпер? Хто жыве ў нашай хаце? Можа, вярнуўся татка?
То пешшу, то на возе, то на вайсковай машыне дабраўся я да сваёй вёскі. I што ж?
Ні вёскі, ні нашай хаты няма. I няма ніводнага чалавека. Месца, дзе пахавана мамка, зарасло буйной травой. Там, дзе згарэла дзевяць партызанскіх сем'яў, нехта паставіў дзевяць вялікіх крыжоў. Слёзы паліліся ў мяне з вачэй. Я пахадзіў, захацеў есці, але шчога не знайшоў. Мне здавалася, што я застаўся адзін на ўсім свеце. Што рабіць? Куды ісці?
Я пайшоў на станцыю Грані. Там убачыў вайсковы абоз з кухняй. Я парашыў далучыцца да іх. Я ж таксама магу што-небудзь рабіць, чым-небудзь дапамагаць. Калі будуць праганяць — не пайду.