Вася адказаў:
— З Наваселля.
— Хто вас паслаў сюды красці зброю? — зноў запытаўся перакладчык.
Вася зірнуў на мяне і, захліпаючыся, заікаста бурчаў:
— Я... я... мы... нічога... ага... Я невінаваты.
— Ты не раві, а кажы толкам,— закрычаў перакладчык.
Вася аж падскочыў і яшчэ горай зароў.
Перакладчык пакінуў яго і падышоў да мяне.
— Ну, а ты, шчанё, што скажаш? Хто пасылаў цябе сюды?
Я маўчаў.
— А, ты не хочаш па-добраму? — крыкнуў перакладчык і зірнуў на каменданта.— Я цябе іншым чынам прымушу гаварыць.— I ён некалькі разоў выцяў мяне бізуном.
Я сарваўся з месца і забегаў па пакоі, шукаючы дзвярэй. Ля парога мяне збіў ботам у жывот паліцэйскі. Не памятаю, што было далей, дзе дзеўся Васіль і што з ім сталася. Толькі я ачнуўся ў цёмным сырым склепе.
Хацелася ўбачыць хоць бы невялікую шчылінку, але колькі я ні ўглядаўся, не мог знайсці яе. Я не мог зразумець, што цяпер на дварэ: ноч ці дзень? Мяне мучыла думка: «Чаму са мной няма Васі?.. Можа, ён расказаў усё і яго адпусцілі?» — думаў я. I чым больш я аб гэтьм думаў, тым больш мне рабілася страшна. Потым я стаў драмаць і ўрэшце заснуў.
Прачнуўся ад вострага болю і страшэнна закрычаў — мышы паўзлі па маёй спіне, галаве, перабягалі па твары, а адна нібы ўкусіла мяне за нос. Я сеў на дошку, што ляжала пад бокам. Хацелася ўбачыць хоць крышачку святла.
Змучаны стомай і болем, я то засынаў, то прачынаўся. На двары было ціха, а тут мышы шныпарылі і пішчалі. Ад гэтага рабілася жудасней. Ці хутка адчыняць дзверы?.. Чаканне маё цягнулася бясконца доўга.
Каля дзвярэй зашурхалі чыесьці крокі, і забразгаў замок па прабоі. Адчыніліся дзверы, і ўвайшоў паліцэйскі.
— Эй, вылазь, галубчык! — нібы ветлівым тонам гукнуў ён.
Я выйшаў, хістаючыся, і засланіў далонню вочы ад Святла.
— Спадабалася? — усміхнуўся паліцэйскі.— Мусіць, цяпер усё скажаш.
I ён павёў мяне да эсэсаўцаў. У пакоі былі камендант і некалькі паліцаяў. Мяне сустрэлі ласкава, пасадзілі і зноў сталі пытаць тое самае: маё імя, прозвішча, адкуль я, хто мяне пасылаў. Абяцалі зараз жа адпусціць дадому.
Я маўчаў. Тады перакладчык спытаў:
— Ты, напэўна, есці хочаш? А? Кажы!
— Ага,— прызнаўся я, бо ад учарашняга дня не еў.
— Дык вось чаму ты не можаш гаварыць? — сказаў перакладчык.— Добра, добра, сядай да стала.
Мне паднеслі два акрайчыкі хлеба з маслам. Я схапіў і з прагнасцю стаў есці, глянуўшы на каменданта. Ён усміхнуўся, кіўнуў мне галавой і сказаў:
— Гут, гут!
Перакладчык сказаў мне:
— Цябе, мусіць, падгаварылі, так? Яны знарок пасылаюць дзяцей, каб іх тут забілі. А мы зробім інакш. Ты нам толькі раскажаш, і мы цябе адпусцім, праўда?
Я еў і маўчаў.
Тады камендант закрычаў, стукнуў кулаком па стале і адвярнуўся ад мяне. Адзін эсэсавец вырваў у мяне недаедзены кавалачак хлеба, а два схапілі за рукі і ногі і вынеслі ў суседні пакой. Кінулі мяне на доўгі нізкі стол і перавярнулі спіной угору. Адзін прыціснуў мне ногі, другі абхапіў ля далоняў рукі і прыціснуў імі маю галаву. Трэці разануў мяне бізуном па плячах. Я закрычаў і паспрабаваў паварушыць нагамі, але скрануць іх з месца не мог. Раз за разам лажыліся ўдары. Я курчыў плечы, прыпаднімаўся жыватом і крычаў...
Перакладчык спыніў ката і запытаўся:
— Цяпер, напэўна, скажаш?
Я толькі стагнаў ад болю. Кат некалькі разоў выцяў мяне і спыніўся. Паліцэйскія падхапілі і пасадзілі мяне на стол, вызваліўшы рукі і ногі. Але я не мог сядзець. Тады на мяне лінулі з паўвядра вады. Я саслізнуў са стала і бразнуўся аб падлогу. Усе выйшлі, а я хутка заснуў.
Прачнуўся ад удару ботам у спіну. Паліцай падхапіў мяне і зноў павалок да каменданта.
— Есці хочаш? — запытаў перакладчык.
— Піць і есці таксама,— адказаў я.
Усе неяк здзіўлена пераглянуліся паміж сабой і падалі мной не даедзены кавалачак хлеба. Потым перакладчык наліў у шклянку вады і сказаў:
— Вось вада, але выпеш ты не раней, як скажаш, што ў цябе пытаюць.
Я еў хлеб, не чакаючы вады, і маўчаў.
— Сядай! — крыкнуў перакладчык, паказваючы на лаўку.
За кожным разам, як толькі я адкусваў хлеба, мяне два разы ўдаралі бізуном. Ад болю я ўскрыкваў і зрываўся з месца. Мяне штурхалі назад. Але есці не пакідаў, стараючыся адкусваць як мага большыя кавалкі, каб было менш удараў. Тады я стаў жаваць павольна, а ён цярпліва чакаў. Апошнія ўдары былі такія моцныя, што я страціў прытомнасць. Мяне зноў аблілі вадой і ўкінулі ў той жа склеп.
На другое ранне мяне выклікалі зноў да каменданта.
У пакоі стаяла маці. Я яе не пазнаў адразу. Яна была без хусткі, валасы на галаве былі зблытаныя ў камячкі, а пад вачыма нібы вымазана чорнай фарбай.