— Перш чым ехаць, узваж і прадумай усё.
Марк прачытаў тэлеграму і адказаў:
— Усё ўзважыў і прадумаў перш, чым пісаць.
Праз чатыры гадзіны ён паехаў.
Маўклівая Рыма хадзіла як цень. Маці думала, што дачка непакоіцца за жыццё братоў, і старалася развесяліць яе. Але не гэта хвалявала Рыму. Аднойчы яна падышла да маці і заявіла:
— Мама, я пайду на вайну.
Маці пачала ўгаварваць, кажучы, што яна яшчэ малая і нават страляць не ўмее. Рыма выслухала, а потым сказала:
— Ты, мама, не права. Гады тут ні пры чым, Усё, усё можна зрабіць, калі захочаш. А работа мне знойдзецца. Буду раненых ратаваць у час бою. Буду разведчыцай, а мне гэта лягчэй, як чырвонаармейцу.
— Заб'юць цябе,— сказала маці.
— Не трэба, каб адразу забівалі... Я пастараюся выратаваць хоць аднаго раненага,— падумаўшы, адказала Рыма.
Маці прытуліла да сябе дачку і ласкава сказала, што цяпер рана так рабіць, што яна яшчэ малая.
Рыма маўчала. А на другі дзень цішком уцякла з дому. Маці здагадалася, у чым справа, кінулася ка станцыю і села ў цягнік. Дагнала ўжо ў Оршы. Рыма нецярпліва глянула на матку і скрозь слёзы прагаварыла:
— Я ведаю, чаму ты не пускаеш мяне. Баішся, каб не забілі. Як настаўніца гаворыш адно, а думаеш пра другое. Якая ганьба!
Матцы было сорамна, і смешна, і крыўдна. Па дарозе дадому Рыма сказала:
— Ты не права, мама, і я ўсё жыццё буду помніць твой учынак.
Рыма не толькі добра вучылася, але і любіла чытаць мастацкую літаратуру. Чытала яна сістэматычна і абдумана. Беручыся за творчасць якога-небудзь пісьменніка, старалася прачытаць усё, што можна было дастаць у школьнай бібліятэцы, у таварышаў ці знаёмых.
Мы заўсёды адчувалі, што яна ведае больш за нас. Часта па тых ці іншых пытаннях звярталіся да яе і атрымлівалі адказ. Але ніколі нам не прыходзілася заўважаць, каб яна задавалася сваімі ведамі, сваёй перавагай.
Вясёлая, жыццярадасная, яна любіла пажартаваць, сказаць вострае слоўца. Летам разам купаліся ў Свіслачы, каталіся на лодцы. Хадзілі ў лес па ягады, грыбы, а ранняй вясной збіралі кветкі. Рыма любіла кветкі. Вакол іх дома былі клумбы. Тут цвілі астры, вяргіні, настурцыі, гваздзікі. У яе пакойчыку, на стале, заўсёды можна было бачыць букет кветак.
Яна ніколі не грубіяніла і не пераносіла грубасці другіх. Пра такіх Рыма гаварыла:
— Яны падобны да жывёлы.
I мы, яе сяброўкі, ва ўсім імкнуліся браць прыклад з яе. Яна неяк выдзялялася з асяроддзя сваіх равеснікаў уменнем зрабіць уплыў на другога. Не паслухацца яе, не падначаліцца ёй было проста немагчыма. Яе паважалі вучні і настаўнікі ўсёй школы.
Іншы раз, сабраўшыся групкай, мы пачыналі марыць, кім будзем, калі вырасцем. Рыма гаварыла, што яна скончыць дзесяцігодку і пойдзе вучыцца на настаўніцу-географа.
Але марам яе не суджана было збыцца.
Успыхнула вайна. Пачалася мабілізацыя. Мужчыны і хлопцы адпраўляліся ў армію. На другі дзень і мы пайшлі праводзіць сваіх аднавяскоўцаў у мястэчка Ліпень. Сустрэліся з Рымай, якая ў той час была дома адна. Валодзя быў у Мінску — ён вучыўся ў політэхнічным інстытуце,
Марк — у Магілёве, а маці — на лячэнні ў Севастопалі. Рыма ведала, што немцы бамбардзіравалі Севастопаль, і вельмі хвалявалася за маму.
— Можа, мамы няма ўжо...— сказала яна.
— Хворых, напэўна, вывезлі,— супакойвалі мы.
Рыма маўчала. Дадому пайшлі заклапочаныя. Пасля гэтага доўга не бачыліся з ёю, таму што немцы хутка занялі Ліпень і мы баяліся хадзіць туды.
У нашай вёсцы Брыцалавічы, што ў чатырох кіламетрах ад Ліпеня, з'явіліся партызаны. Аднаго разу яны зрабілі налёт на паліцаяў. Тры паліцаі былі забіты, астатнія раззброены.
Марк дружыў з Нініным братам Васілём. Яны ўстанавілі сувязь з партызанамі і сталі ім дапамагаць. Хутка вярнуўся дадому і Валодзя. Ён адразу пайшоў у партызаны. Браты параіліся між сабою і рашылі адправіць сястру ў Дукору, да бабулі, але Рыма не згадзілася. Яна таксама хацела ісці ў партызаны.
Неяк уранні да Ніны прыбегла Рыма. Яна была ўся мокрая. Ніна дала ёй пад'есці. Затым Рыма палезла на печку, каб прасушыцца. Ніна спытала, што здарылася. Вось што расказала ёй Рыма.
Марку даручылі ўзарваць будынак гарнізона. Далі ўзрыўчатку. Ён прынёс яе дадому і схаваў пад камодай. Але тол патрэбна было пераправіць бліжэй да гарнізона. Зрабіць гэта ўзялася Рыма. Яна палажыла ў кошык тол, зверху прыкрыла бульбянымі лушпайкамі і аднесла да знаёмай Зіны Сушко.
Ноччу брат падпоўз да гарнізона, без шуму зняў вартавога і, падлажыўшы пад сцяну тол, падпаліў шнур і — ходу. Хутка пачуўся выбух. Да раніцы Марк прасядзеў у кустах. Затым вярнуўся дадому. Рыма чакала яго ў садзе. Брат стаў пераапранацца, а Рыме загадаў пільнаваць. Не паспеў ён надзець сарочку, як прыбегла Рыма і сказала, што ў садзе немцы. Рыма і Марк выскачылі з дому, пераплылі раку і кінуліся ў лес. Марк астаўся паглядзець, што будуць рабіць немцы, а яна пабегла да Ніны.