І неяк само сабой, нібы яна працягвала разважаць уголас, сказалася:
- Жаніцца табе, сынок, пара ўжэ. Колькі бацькаву гаспадарку ні глядзі, а сваю заводзіць трэба.
- Паспею яшчэ ў хамут... - пыхнуў дымам Янак. - Можна і пагуляць.
- Можно-то можно. Толькі гуляць яно таксамо трэба з розумам. А ты... дагуляўса ўжэ.
- Пра што вы, мама? - насцярожыўся Янак.
- Сам знаеш, - зірнула Марыля на сына. - Зося днямі прыходзіла. Казала, што ў яе ад цябе дзіця будзе.
Янак, нібы хлапчук, успыхнуў і падхапіўся з козлаў:
- Выдумляе! Яна і мне казала. Няпраўда!
- Навошто ёй такое выдумляць?
- Не ведаеце яе! Сілай хоча дабіцца свайго. Не выйдзе!
- А хіба раней яна цябе сілком цягнула? Наравіласа? Сам, пэўна ж, бегаў? А цяпер не наравіцца?
- Не наравіцца! Да арміі я нічога не разбіраўся. А цяпер пабыў з ёй некалькі вечароў - і гаварыць няма пра што.
- Не, дзіця, так нельга, - мякка, асцярожна, каб не ўзлаваць сына, сказала Марыля. - Трэба думаць пра чалавека. І не аднаго - двух.
- Ды няпраўда ўсё гэта, мама!
- А калі праўда? - паглядзела яна на сына.
Той неяк няпэўна паціснуў плячыма і не знайшоў што сказаць.
- От бачыш...
Янак зноў сеў на козлы, нервова прыкурыў новую цыгарэту.
- От бачыш, - паўтарыла яна. - Не так усё просто: хочу, не хочу. Дай што цяпер думаць? Цяпер другога выбару няма. Інакш не толькі табе, а ўсім нам, пазычыўшы ў сабакі вочы, трэба будзе глядзець на людзей. Ды і ад совесці сваёй, сынок, нікуды не ўцячэш.
- Чорт знае што! - шпурлянуў пад ногі цыгарэту Янак і выскачыў з-пад паветкі.
Марыля з сумам, са шкадаваннем паглядзела яму ўслед. Падышла да козлаў, падняла з трэсак цыгарэту, патушыла яе.
«Бач ты, гарачы які...» - і, уздыхнуўшы, узялася за ручку цяжкога кола.
У той дзень Янак прыйшоў дадому позна і такі п'яны, што не мог языком паварушыць. Марыля моўчкі памагла сыну распрануцца, давяла да ложка. Нічога не сказала яму і назаўтра, калі той наскара праглынуў свой сняданак, выскачыў з хаты.
Янак запіў не на жарты. Аднаго разу яго прывезлі п'янага як зямля.
Марыля стала ўпікаць Кандрата:
- Ты хоць бы пагаварыў з ім калі. Сын адбіўса ад рук, на вачах, можно сказаць, гіне, а яму - хоць бы што. І што ты за бацько такі, што нічого не бачыш, нічого не ведаеш?
- А што я павінен ведаць? - азваўся Кандрат.
- Што, што? А хоць бы тое, якіх дзялоў натварыў твой сынок. Дажыліса! Скоро на вуліцу паказацца будзе сорамно.
- Ды не гугні ты, ей-бо! - нахмурыў бровы Кандрат. - А скажы толкам, пра якія дзяла ты пляцеш?
- Пляту? Ну дак парадуйса...
І расказала яму ўсё - і пра Зосю, і пра сваю гаворку з Янакам.
- Хо, знайшла мне праблему! - спакойна сказаў Кандрат. - Не яна першая, не яна апошняя. Сходзіць няхай да Манькі Крывой і - усе дзяла.
- О, гэта толькі мужчыны могуць так гаварыць! «Сходзіць і - усе дзяла». А коб табе такое - дзесятаму заказаў бы! І як твой паганы язык павярнуўса ляпнуць такое? Да ці знаеш ты, чым усё гэто можэ кончыцца?
- Ходзяць жа іншыя, і нічога - не паміраюць.
- Много ты знаеш! - убачыўшы, што Кандрат пацвельваецца з ёю, выскаляецца, махнула рукою. - А, што з табою, дурнем, гаварыць!
І выйшла з хаты. Зноў сам-насам засталася са сваімі трывогамі і сумненнямі. Як быць? Што рабіць? Можа, не трэба было нічога Янаку гаварыць, хай бы выбіраў сам, каго хоча? Што, калі, шкадуючы Зосю, яна калечыць жыццё сыну? Многія, многія балючыя пытанні абступалі яе ў тыя дні, не давалі спакою ні ўдзень, ні ўначы. Думала-перадумвала... І ўсё ж разумела: не, тут па-другому ніяк нельга. Нельга пачынаць жыццё з подласці, з чужой бяды. Калі яна гаварыла пра совесць, то думала не толькі пра Зосю, а і пра сына.
І яшчэ спадзявалася Марыля, што Зося са сваім цвёрдым характарам, як ніхто іншы, зможа ўзяць Янака ў рукі, спрадвечнай жаночаю хітрасцю і ласкаю прывяжа яго да дому, не дасць яму распіцца.
І зрабіла ўсё, каб Янак ажаніўся з суседкаю.
Вяселле справілі на Вялікдзень.
13
Сваю памылку Марыля зразумела хутка. На бяду, дурнога гонару ў Зосі аказалася куды больш, чым розуму. І там, дзе трэба было цярпліва, асцярожна, далікатна гнуць, яна стала ламаць - упарта, зацята, з нейкай злараднасцю. Адразу ж пасля вяселля ўзялася камандаваць: гэтага не рабі! Туды не хадзі! Тое забудзь!
Янак цярпеў, цярпеў, а аднаго разу не вытрымаў і ўзарваўся:
- Што ты мне, панімаеш, камандуеш усё, як старшына які! Пляваць я хацеў на твае каманды! Што хачу, тое рабіць буду. У цябе не спытаюся!
І, бразнуўшы дзвярыма, пайшоў некуды на цэлы вечар.
З гэтага ўсё і пачалося. Што Зося ні скажа - Янак у штыкі, а тая не прамінае выпадку, каб не падкалоць, не ўпікнуць Янака: не выцер, прыйшоўшы з двара, ногі - доўбень, неабчэсанае палена; закурыў у хаце - асталоп, эгаіст, якому напляваць на другіх, сам труціцца і астатніх хоча патруціць; прылёг на засланы ложак - гультай, няўдаліца, які, мусіць, думае, што жонка - гэта парабчанка, што яна можа прыбіраць у хаце па дзесяць разоў на дзень...