Алесь занепакоіўся яшчэ больш.
- А можа, вы ўсё-такі застанецеся цяпер, га?
- Не, не. Лепш зімою...
Назаўтра, раніцаю, Алесь і Надзя праводзілі яе на вакзал.
Ля аўтобуса - доўгага, ярка-чырвонага, гэткага ж, якім яна ехала сюды, - Марыля стала развітвацца. Абняла, пацалавала нявестку, сына. Сэрца сціснулася ад вострай жаласці. І яшчэ ад прадчування: не давядзецца ўжо ёй прыехаць у Менск, не пабачыць яна болей ні сына, ні нявесткі...
Каб не паказаць сваіх слёз, Марыля палезла ў аўтобус.
У дзвярах павярнулася:
- Бувайце... Дзякуй вам, дзеткі, яшчэ раз за ўсё. Дай Бог, коб усё було добрэ...
22
Плынь успамінаў нечакана парушыў рэзкі, скрыпучы гук. Марыля страпянулася. У запечку шкрэбалася мыш. Што яна там знайшла? У гэтым цёплым і зручным месцы Марыля звычайна трымала сушаныя грушы, яблыкі, гарбузікі. А калі перайшла жыць да Сані, запечак пуставаў. Ды от, мусіць, нешта завалялася, раз прыбегла сюды гэтая начная зладзейка.
Мышэй Марыля баялася. І калі б гэта раней яна пачула такое шорханне, ды яшчэ сярод ночы - даўно ўскочыла б з ложка, нарабіла крыку.
Цяпер жа не было сілы ні ўстаць, ні запаліць святла, ні нават азвацца.
«Хай сабе шкрэбаецца... - надзіва спакойна падумала Марыля. Нават пашкадавала мышку. - Галодная, мусіць... Усё жывое хочэ жыць...»
Яна асцярожна варухнулася пад кажухом. Ад ляжання пластом, без руху, занямелі і мерзлі ногі, пачалі бегаць казытлівыя, непрыемныя мурашкі. Хацелася павярнуцца на бок ці хоць бы легчы зручней, але не адважылася зрабіць - баялася разварушыць, ускалыхнуць той дзікі, невыцерпны боль, які ўжо крыху атух, тупа і роўна смылеў у грудзях.
«Усё хочэ жыць... І мурашка, і мышка, і чалавек. Кожная жывая істота паяўляецца на свет са сваімі клопатамі, сваімі надзеямі...»
Ёй не было і васьмі гадкоў, як памерла маці.
І дзяцінства Марылі скончылася. Яно і раней не сказаць каб было вельмі ўжо радаснае, бесклапотнае - тады дзяцей асабліва не песцілі: ледзь паднялося на ногі, прывучалі да нейкай работы, што можаш, тое і рабі. Дарма хлеба ніхто не еў.
Рабіла што магла і яна.
І ўсё ж, пакуль жыла маці, было інакш - цяплей, утульней. Хоць зрэдку ды прытуліць яна сваю малую Марыльку, пагладзіць па галоўцы шурпатай і такой ласкавай рукою, скажа:
- Памочніца мая залатая... Стаміласа? Ну то бяжы пагуляй, я сама ўпраўлюса...
І Марылька бегла - шчаслівая, радасная. Разам з ёю, здавалася, радаваліся і птушкі на іхняй вялікай, высокай грушы-дзічцы, што расла ў агародзе, і сонейка, якое весела, ярка выблісквала з-за грушы, і чысценькі, белы пясочак у канцы агарода, дзе яна любіла забаўляцца...
Не стала маці - паменела наўкол цяпла, святла. Скончыліся нават тыя кароткія, рэдкія хвіліны ўцехі, якія мела раней. Бацька цяпер ад цямна да цямна быў то на полі, то на сенажаці - парабкаваў на пана. А ў хаце, на агародзе, на двары ўпраўлялася сама Марыля.
Дзяцінства ў яе, можна сказаць, не было. Так, мільганула толькі, як знічка, і прапала, згубілася ў шэрым тумане нялёгкіх будняў.
Кароткае было і дзявоцтва. Як у сне помніць Марыля той дзень, калі бацька сеў побач з ёю на лаўцы і, перабіраючы ў руках пугу, сказаў:
- Гэто самае... да цябе тут... кгм, кгм! ...знаходзіцца чалавек. Ты, Марылько, не адмаўляй яму. Ведаю: ранавато табе шчэ замуж, але... Сама бачыш, аднаму мне траіх карміць трудно, - бацька глянуў на яе павільгатнелымі, жаласнымі вачыма і як бы спахапіўся: - Ты не падумай, што ганю з хаты, не. Рашай сама. Скажу толькі, хлопец харошы. І поля много. Лепшага замужу я не жадаў бы.
Замуж... Ішла яе семнаццатая вясна. Яна сама што ўбіралася ў сілу, у вабную дзявочую красу, пачыналі абуджацца яе маладыя жаданні і мроі. Праўда, дзяўчынай сябе яшчэ не лічыла, таму на вячоркі, куды ўжо бегалі яе старэйшыя сяброўкі, пакуль што саромелася паказвацца. Той зімою, здаецца, і была ўсяго адзін раз. А тут нечакана такое...
- Дак што ж ты маўчыш, дочка? - глядзеў на яе бацька. - Чаму не пытаешся, хто ён?
Марыля пачырванела, яшчэ ніжэй апусціла галаву. Ёй і хацелася ведаць, і няёмка, сорамна было пытацца.
Бацька сказаў сам:
- Кандрат Падгародцаў.
Кандрат... Як толькі зайшла гаворка, Марыля падумала пра яго. Ніколі з ім не сядзела, не гаварыла, але хлопец падабаўся ёй. Мінулай восенню ён вярнуўся з войска і хадзіў заўсёды стройны, чыста паголены. Не сказаць, каб быў надта прыгожы ці выдзяляўся сваім розумам. Хлопец як хлопец. Ціхі, маўклівы, нават трохі ўнурысты. Ды нейкая воля, нейкая ўнутраная сіла адчувалася ў ім, як бы вылучала яго з усіх вясковых хлопцаў. І, можа, таму, калі Марыля пачула, што Кандрат на Каляды сватаецца да Хвелькавай Евы, нешта раўнівае варухнулася ў душы. Не ўцярпеўшы, нават пайшла да Хвелькавых пад вокны - паглядзець на Кандратава сватанне.