Узяць хоць бы яе дачку з зяцем. Самы вялікі, самы светлы пакой адвялі пад залу, панастаўлялі ўсяго-ўсякага і зачынілі. «Гэто, - кажуць, - калі госці, якія будуць, коб парадак буў». Самі туляцца ў маленькай, душнай спальні, малы забаўляецца на кухні, пад нагамі, а зала - пустуе. Дак які ж гэто парадак?
Марыля пастаяла пасярод залы з анучкаю ў руках, якою выцірала пыл, паківала галавою і ціхенька выйшла, асцярожна зачыніла за сабою дзверы.
Да абеду прыбрала на двары, памыла і пераапранула Паўліка - той заплёхаўся па самыя вушы ў карыце ля калодзежа. Пасля карміла зяця, які прыязджаў на абед. І, можа, яна зусім расхадзілася б, адчуўшы сябе крыху мацней, калі б не пракляты бычок. Канечне, які ўжо з яе пастух у такія гады. Яшчэ пакуль вяла бычка мяжою, той ішоў смірна, а на поплаве, як толькі ён адчуў прастор, дык і рвануў, і давай выбрыкваць. Учапіўшыся абедзвюма рукамі за вяроўку, яна спрабавала ўтрымаць бычка, але дзе там - хіба з гэтым чортам падужаешся! Адразу ж закалацілася сэрца, не стала хапаць паветра, яна адпусціла вяроўку і, цяжка дыхаючы, села на траву.
Суседскі Ясік і яшчэ некалькі хлапчукоў, якія пляскаліся ў канаўцы, падбеглі да яе:
- Вам кепска, цётка Марыля?
- Нічого, дзеткі. Дзякую... Пасяджу от... А вы мне злавіце гэтаго палазуна...
Хлапчукі кінуліся да бычка, са смехам, з гіканнем акружылі яго.
Калі ўсім гуртам завялі бычка ў хлеў і яна, замкнуўшы дзверы, вярнулася ў хату, то адчула такую слабасць, што ледзь дапаўзла да ложка. Востры боль з-пад сэрца аддаваў недзе пад лапатку і ажно ў нагу. Нельга было ні паварушыцца, ні ўздыхнуць. Аблівалася халодным потам, цярпела. А праклятыя абцугі сціскалі ўсё мацней і мацней...
«Няўжэ гэто ўжэ мая смерць прыйшла? - мільгнула выразная, але нейкая спакойная думка. - І нікого ж у хаце няма. Малога толькі напалохаю...»
Калі боль адступіў, яна задрамала. І прахапілася ўжо, як прыйшла дачка.
3
У хаце сцямнела. Трэба было б падняцца ды хоць вады каўтнуць, а то ў роце перасмягла - языком не паварушыць. Есці, хаця яна цэлы дзень амаль не ела, не хацелася. А калі б і захацела, то ў хаце, акрамя, можа, якога ўчарсцвелага акрайца, нічога не знойдзеш. Праўда, у лёшку, пад падлогаю, ёсць трохі бульбы і цэлая бочка агуркоў, якія нядаўна сама саліла. «Ну от і добрэ, - разважыла Марыля. - Навару сабе заўтра бульбы, паем з агуркамі. А да яе не пайду! Не трэба мне іхняй ласкі. Калі яны абыдуцца без мяне раз, то я без іх - дзесяць разоў. Папрашу Янакавых хлопцаў, прынясуць што з крамы і як-небудзь пражыву, не памру. Дак хоць буду ведаць, што сама сабе гаспадыня, што ні на кога не трэба аглядвацца, пад некага падладжвацца. Калі захачу - устану, калі захачу - лягу. Добрэ, што не згадзіласа прадаць тады гэту хату. Як чула сэрца!»
З-за хаты яно, бадай, усё і пачалося.
...Калі памёр Кандрат, Саня з Віктарам сталі настойліва ўгаворваць яе перабірацца жыць да іх.
- Што вам рабіць тут адной у чатырох сценах? Гэто ж яшчэ цяпер, летам, вечары кароткія, а прыйдзе зіма? У вас жэ нават тэлевізара няма.
- Такое там бяды - тэлевізар... - не прыняла яна гэтых угавораў. - Трэба будзе - схаджу да вас ці унь да суседзяў.
- А нашто хадзіць? Будзеце жыць у нас - можаце глядзець, калі захочаце.
- Ай, Санько, я ўжэ як-небудзь дажыву свой век і тут. Не хачу рабіць вам лішняга клопату.
- Які клопат, мамо?! Пра што вы кажаце? Гэто вось цяпер дак сапраўды клопат - упраўляцца на дзве гаспадаркі.
- Ну, праўда, мама, - падтрымаў Саню і Віктар. - Не думайце вельмі. Перабірайцеся. І вам будзе лепш, і нам. Хату прыгледзіце. Паўлік будзе на воку.
- Дак ён і гэтак увесь час са мною. А памагаць, мне здаецца, я і так памагаю, што магу. Не адмаўляюса.
- Памагаеце. Дзякуй вам. Але ж мы не пра сябе думаем, зразумейце. Саня праўду кажа. Што вам тут рабіць? Нашто кожны дзень бегаць то сюды, то туды? Паліць і ў адной печы і ў другой?
- Можэ, яно і так... - не вельмі пярэчыла Марыля, але і не спяшалася згаджацца.
Нечага ўсё цягнула. Шкада было расставацца са сваім кутком. Абжытым. Родным. Напоўненым тваім цяплом, тваімі думамі. Кутком, дзе кожная рэч, кожная драбніца пра нешта напамінала. Як жа ўсё гэта кінуць?
Але спыняла, мусіць, не толькі гэта. Бо, калі на тое пайшло, перабірацца ёй трэба было не на край свету, а ўсяго праз вуліцу, і ў любы момант яна магла заглянуць у сваю хату.