- Угу... Зямлю, кажаш, і лашадзей. А скажы мне, можа, чытаў у газетах, як людзі жывуць у гэтых калхозах?
- Замячацельно! Хаты-чытальні ёсць. Кіно. Саўсім, брат, іншая жызнь!
Кандрат не сказаў болей ані слова. Ні ўхвалы, ні асуджэння пачутаму. І нішто нават не зварухнулася на яго панурым твары.
Марыля ведала: у такія хвіліны лепш не лезці да яго са сваімі роспытамі. І не чапала мужа. Чула толькі, як уначы той усё варочаўся, уздыхаў на ложку за печчу. Лёгка сказаць: уступі, аддай... А навошта? Каму? З чым застанешся сам? Як жыць без поля, якое карміла і апранала, на якім перабрана, абласкана кожная грудачка? Здавалася, што рушыцца ўсё, што з такім клопатам, з такой цяжкасцю набывалася. Рушыцца сама аснова, і жыццё пасля гэтага страціць усялякі сэнс.
Раніцаю Кандрат сеў за стол і, не дакранаючыся да яды, што стаяла перад ім, сказаў:
- От што. Схаджу я зараз да Мікалая Лантуха, пагавару яшчэ з ім... Але гавары не гавары, а трэба, мусіць, уступаць. Горш не будзе. Паглядзім.
- Дак а чаго спяшацца? Хай бы... - пачала было Марыля, але Кандрат так бліснуў на яе вачыма, што яна ўмомант асеклася. Толькі залілася слязьмі...
Калгас арганізаваўся той жа вясною. У ліку першых падаў сваю заяву Кандрат. Надзіва спакойна прыняў ён тое, што ёй здавалася такім незразумелым, страшным і дзікім. Можа, ён што ў душы і перажываў, але выгляду не паказваў. Разам з камісіяй перамераў сваю, а цяпер ужо як бы і не сваю зямлю, падпісаў акт, памог разабраць пуню і перавезці яе на другі канец вёскі, дзе меўся быць калгасны пляц, сабраў і адвёз туды разам з возам, саньмі і рознае начынне - хамуты, пастромкі, плуг, барану... Сабе пакінуў толькі новыя, нядаўна купленыя ў Лагішыне лейцы.
«Абыдуцца і без іх...» - буркнуў ён, перакладваючы лейцы з сянец, дзе яны віселі на сцяне, у запыленую скрыню на гарышчы.
Не стрымаўся ж Кандрат, калі аддаваў каня - свайго любімца Жука. Што гэта быў за конь! Прыгожы, вараны, з зорачкай на лбе. Дужы, як цяперашні трактар. Бывала, каля Дзеевай гары ніхто не мог, гружаны, пераехаць тую пясчугу, абавязкова трэба было альбо гуртам папіхаць воз, альбо пераносіцца. А іхні Жук як бы і не чуў вагі, нават не прыпыняўся, каб перадыхнуць.
А ўжо які быў разумны! Пугу Кандрат ніколі і не браў, хіба што едучы куды ў мястэчка - для форсу. Ды і лейцамі тузаць не трэба было, скажы толькі «но-о!», а ён ужо сам ведае і куды ісці, і дзе стаць.
Любіў Кандрат таго каня, ганарыўся ім. І даглядаў, не раўнуючы, як дзіця якое. Калі, адкуль ні вярнуўся б - спачатку дагледзіць каня, а пасля ўжо сядзе за стол сам.
І от вывеў ён свайго Жука з хлява апошні раз, абняў яго за шыю - і слова сказаць не можа. Адно толькі крывяцца, дрыжаць губы. Конь, як усё адно адчуў, што гаспадар развітваецца з ім назаўсёды, паклаў голаў Кандрату на плячо і заціх, заморгаў вялікім і сумным вокам, гатовы, як чалавек, заплакаць...
Сталі яны жыць у калгасе.
Непрывычна было спярша, трудна. Межы зааралі, а чым сеяць, як сеяць - ніхто не ведае. Ні насення няма, ні гною. Бяда... Мікіта Занкавец, якога выбралі за старшыню, ажно ахрып у тое лета, бегаючы ад хаты да хаты, упрошваючы людзей падзяліцца гноем.
Сяк-так адсеяліся, але ў першую восень ураджай сабралі небагаты. Настрой у многіх апаў. Мікіта, калі збіраліся на сходы, як мог, падбадзёрваў людзей, угаворваў іх не пужацца «ўрэменных труднасцей».
- Ну, што вы хаціце? - даводзіў ён горача, цярпліва. - Гэта ж тока начала. Мы ж тока вучымся. І то унь змаглі і гасударственныя пастаўкі здаць, і семянны фонд засыпаць, і вам сёе-тое выдаць на трудадзень. Нашы труднасці - урэменныя, паверце мне!
Яно і праўда. Трудна было толькі спачатку. А тады як год - то ўсё лепш і лепш. Асушылі балота, сталі сеяць на ім кок-сагыз, каноплі, цукровыя буракі... Узняўся калгас на ногі, а пры Чэкане выбіўся нават у мільянеры.
Шанцавала ім на старшынь. То быў Мікіта. Як-ніяк, а ўсё ж свой чалавек. І людзей знаў, і людзі яго зналі. І хоць невялікі быў грамацей, а гаспадарку вёў з толкам. Пасля, калі калгас пабагацеў, набраў моцы, калі немаладому ўжо Мікіту стала не пад сілу спраўляцца з такой гаспадаркай, паявіўся Чэкан. Пры ім калгас загрымеў на ўвесь раён. От дзе ў каго было энергіі, развароту. Работа і падарвала яго - не вытрымала сэрца. На хаду і памёр.
Апанасенка, што прыйшоў пасля Чэкана, здаўся чалавекам залішне спакойным, нават абыякавым. Ён не спяшаўся ламаць старое, не рваўся скарэй заводзіць свае парадкі. Прыглядваўся, раіўся - што і як - з людзьмі. І паціху, паціху - павёў калгас. Ды яшчэ як павёў! Ужо не толькі ў раёне сталі пра яго ведаць, а і далей. Іхнюю бульбу, капусту, кукурузу ажно ў Маскву вазілі на выстаўку. Клуб новы паставілі, школу, краму, дзіцячы сад. А якія кароўнікі, свінарнікі... Уга, як зажылі!