Стрымлівала іншае - характар дачкі.
«Наўрад ці ўжывемса мы, - прыкідвала, сумнявалася яна. - Ой, наўрад...»
Надышла восень, а за ёю - і першыя халады. Работы ў полі больш не было, і дачка з зяцем сталі прыходзіць дадому раней. Раней вярталася ў сваю хату і яна, Марыля. Запальвала святло, даставала з печы што-небудзь паесці, прысаджвалася да стала. Ела без асаблівага смаку, нетаропка. Павячэраўшы, не ведала, што рабіць далей, за што ўзяцца, куды сябе дзець. Навальваўся сум, якога яна не адчувала раней. Хто б мог падумаць, што ёй будзе так кепска без Кандрата. І яна зразумела: болей так жыць нельга. Пярэбары былі нядоўгія. Увязала ў хустку цёплую кофту, сёе-тое з бялізны, суконныя шкарпэткі, замкнула дзверы і сцежкай, якой яна многа разоў хадзіла дагэтуль, з нялёгкім сэрцам, з адчуваннем, нібы ідзе ў нейкі невядомы, чужы ёй свет, пайшла ў даччыну хату.
Ёй адвялі месца на тапчанчыку, у спальні. Тут жа, адзін пры адным, стаялі яшчэ два ложкі, на якіх спалі зяць з дачкою, а крыху збоку, бліжэй да грубкі, туліўся маленькі, Паўлікаў, ложак. Напачатку яна ніяк не магла прывыкнуць да такога цясноцця, ёй было душна, не хапала паветра. Ды яшчэ ад прасцінак, калготак, якія сушыліся тут, развешаныя ля грубкі, вечна тхнула пісюнамі. Але нездарма кажуць, што чалавек да ўсяго прывыкае. Прызвычаілася і яна - і да свайго новага становішча, і да сваіх новых клопатаў. Ноччу ўставала да малога, каб пераапрануць у сухое - малы, хоць яму ішоў трэці год, да гэтага часу бурыў у пасцель - ці даць папіць малачка, калі ён раптам прачнецца, закапрызнічае. Раніцай паліла ў печы, уходжвалася, гатавала есці. На першым часе, праўда, усё гэта яна рабіла разам з дачкою, але Марыля бачыла, што, устаючы рана, дачка не высыпалася, ішла на работу раздражнёная, нервовая, вярталася стомленая. Дастаецца, відаць, небарацы - усё ж з людзьмі ды з грашыма. Тут чорт ведае якія нервы трэба мець. Не з яе здароўем круціцца і на рабоце і дома. Пашкадаваўшы дачку, Марыля сказала ёй аднойчы, калі тая, як заўсёды, хмурая, заспаная, выйшла са спальні:
- Ідзі, Санько, паспі яшчэ. Няма чаго тут таўчыса ўдзвюх. Упраўлюса і сама.
Памагаў ёй цяпер зяць, і то не заўсёды - калі не быў чым іншым заняты. Даставаў з печы чыгуны, насіў свінням цяжкія вёдры. Горш за ўсё ўпякаліся ёй гэтыя вёдры: пакуль данясеш да хлява - рукі ажно занямеюць, ажно, здаецца, вырываюцца з плячэй.
Лепш ёй, канечне, не стала. Адзіноту сваю, праўда, яна цяпер адчувала не так востра. Але і пэўнага душэўнага спакою, раўнавагі не было. Пакінула родную хату - і як бы пакінула нейкую вельмі важную апору, што надавала яе жыццю неабходную ўпэўненасць, сэнс. Бо цяпер яна хоць і ўходжвалася, як звычайна, але гаспадыняй сябе не адчувала. Увесь час у яе душы жыў нейкі страх: а што, калі яна нешта зробіць не так або не тое? Яшчэ больш баялася нешта недарабіць, каб, крый Божа, не папракнулі, што дарма кормяць. Можа, канечне, ніхто так і не думаў, але вось жа дурны характар - старалася лепш недаесці, чым узяць што лішняе. Садзілася за стол у апошнюю чаргу і даядала тое, што ўжо заставалася. Зяць дык нават не раз сварыўся за гэта.
- Вы што ж гэта, мама, асароміць нас хочаце? Людзі ўбачаць, яшчэ падумаюць, што мы шкадуем вам кавалка хлеба.
- Бог з вамі! - ажно ўспляснула яна рукамі. - Якое можэ быць шкадаванне? Унь поўны стол ежы. А ці много старому чалавеку трэба? Узяў што на зуб - і даволі. Так што на мяне не глядзіце, колькі душа хочэ - столькі і ем.
А сама, як і раней, што смачнейшае пакідала Паўліку альбо Сані.
Не, лепш ёй не стала, але і скардзіцца на нешта было б грэх. Дачка абыходзілася добра. Зяць таксама.
Горшае пачалося на зыходзе зімы.
- Глядзеў сёння вашу хату, - сказаў аднойчы Віктар, калі селі вячэраць. Сказаў нібы з заклапочанасцю. - Падмокла моцна. Сям-там ад сырасці грыб узяўся. Трэба нешто рабіць...
- Грыб... - забедавала яна. - Дык ты ж, Віцько, лепш за мяне знаеш, што да чаго. Рабі што трэба. Кажуць, салярка добрэ памагае ад грыба.
- Што салярка! Калі будзе сырасць, то ніякая салярка не паможэ. Трэба, каб у хаце нейкае цяпло было, жывы дух.
- То, можэ, пусціць кватарантаў? Перахудчыха мне казала, што да яе нядаўна прыходзіла настаўніца, прасіла, коб узяла. Харошая такая, ціхая маладзічка. Можно було б узяць.
- А, што з гэтых кватарантаў! - паморшчыўся зяць. - Грошай тых кот наплакаў, а клопату...
- Яно праўда, - згадзілася Марыля, не здагадваючыся, куды хіліць зяць. - Пусціш чужого чалавека, і ўжэ хата як бы не твая.
Віктар нейкі час маўчаў, потым устаў, захадзіў па пакоі.