Хутчэй, чым дзяўчына змагла б адхіліцца, абняў яе на развітанне. Па-сяброўску, але вельмі моцна. Пастаяў так, паляпваючы па плячах. Потым прыбраў рукі, уключыў налобнік ды палез у прагал. У касцюме французскага асветніка зноў было халаднавата. Спатрэбіцца нейкі час, каб выйсці на землі, прыдатныя для камзолаў ды сурдутаў.
— Чакай, — яна прысела нада мной. Зняла з шыі бурштынавыя каралі і працягнула мне поўныя жмені ззяння. У каменьчыках жыло сонца, застылае ў смале мільён гадоў таму. Па вуглах падсвечваліся іншыя слаі, загараліся лушпайкі злізанай смалой кары, машкара і травінкі. Гэты бурштын свяціўся адценнем лугавога мёду, як і яе паліто.
— Трымай, бадзяга! Маіх слёз не дачакаешся — бяры з сабой слёзы Геліядаў. Спатрэбяцца грошы — здымай па адной пацерцы, але не аддавай танней за дзве тысячы срэбных.
Я прыняў падарунак так, як рыцары прымалі шалікі ад дамаў на турнірах. Яна нахілілася і, заплюшчыўшы поўныя святла вочы, пацалавала мяне ў шчаку. Я пастаяў так крыху даўжэй, чым дазвалялі чыста сяброўскія пачуцці.
Эпілог
Калі над галавой зачыніліся створкі, праз якія было бачнае неба, я апынуўся сярод рэзкага паху зямлі. Спуск быў даўжэйшы, чым я чакаў. Нарэшце ў светлавых выблісках вымаляваліся рэйкі, і я ўстаў на зямлю.
Спачатку мяне наведала лёгкая паніка. У тунэлі было вельмі задушна, і тым ён адрозніваўся ад падземнага бункера Сямёна Чаплі, дзе, выглядае, усё ж падпрацоўвала нейкая вентыляцыя. Тут жа было холадна — то бок справа была не ў тэмпературы — тут абсалютна не засталося паветра. Як быццам спрабуеш удыхнуць зямлю. І чым больш я панікаваў, тым меней кіслароду заставалася ў лёгкіх. А калі я зразумеў, што не спытаў, у якім баку выхад, панікаваць пачаў вельмі моцна. Абмацваючы сцены ліхтарыкам, я спачатку пабег налева, наткнуўся на вазкі, пра якія мяне папярэдзіла спадарожніца, ды ледзь не зламаў шыю. Пастаяў, дыхаючы. Поўнага ўдыху хапала толькі на адзін-два крокі, потым пачынала цямнець у вачах праз недахоп кіслароду. Асцярожна абышоў пакінутыя на іржавых рэйках арбы і неўзабаве ўпёрся ў дошкі, якімі быў перагароджаны праход. Сцёр халодны пот з твару. Зразумеў, што кірунак тут толькі адзін, з іншага боку — а гэта тупік. Не заблытаешся.
Пайшоў назад, абмінуў жалезныя драбіны, па якіх спусціўся сюды. Паветра было абсалютна нерухомым, тлустым, нібы чарназём. Яго як быццам можна было ўзяць у руку. Робіш павольны крок, і лёгкія схлопваюцца, рот праглынае пыльную, прапахлую зямлёй субстанцыю, але сэрца грукае так, як быццам і не ўдыхаў. Пачынаеш крочыць хутчэй, у спадзеве выбрацца на паверхню, і кроў стукае ўжо ў галаве, вочы вылазяць ад напругі. Калі не запаволіцца і не загадаць сабе супакоіцца — у галаве памуціцца, зробіцца млосна, і давядзецца абаперціся на сценку. Я рухаўся рыўкамі: выбліск панікі, хуткая хада, зацямненне прытомнасці, прыпынак са спробай супакоіцца. Потым зноўку выбух панікі. Як ні дзіва, пачуццё знаходжання ў труне, у магіле, было страшнейшым за сутычку са здаравенным сабакам у смузе. Там страх можна было застрэліць. Тут яго можна было толькі выціснуць з сябе. Месцамі скляпенні былі падпёртыя дошкамі ці пакладзенымі па дыяганалі бэлькамі, іх даводзілася пераступаць, і пры кожным кроку са столі ссыпаўся пясок, і не хацелася нават думаць пра тое, што шмат якіх шахцёраў на пачатку вугальнай эпохі засыпала абваламі з-за дрэннай абазнанасці інжынераў у геалогіі і паводзінах пароды. Сустракаліся тут і карані, што тырчалі проста са столі. Праз задуху і млоснасць падавалася: дакраніся да іх — і яны зацягнуць за сабой у глебу.
Ніякага святла ў канцы тунэля ў гэтым выпадку, зразумела, чакаць не выпадала. Але я спадзяваўся адчуць набліжэнне выхаду з нары хаця б па зрухах у паветры. Калі, змораны, бы шахцёр пасля поўнай змены ў забоі, я нарэшце наблізіўся да канца праходу, я зразумеў, чаму тут было так невыносна. Выхад упіраўся ў вертыкальны шурф, які быў таксама надзейна заціснуты металічнымі лістамі: блізкасць паселішча вымусіла хітраванаў хаваць шляхі вывазу кантрабанды.
Выслізнуўшы з шурфа, я адчуў сябе так, як, напэўна, пачуваецца вусень, калі разломвае кокан, распраўляе крылы і спазнае трыумф першага сапраўднага спаткання з паветрам. Я дыхаў так, як дыхалі нырцы па жэмчуг пасля ўздымання з глыбіняў. Потым падняўся на ногі і пакрочыў ледзь бачнай, але ўсё ж наяўнай сцежкай. Гарадскія валы засталіся ззаду, перада мной расхіналіся вялізныя грушы, што хавалі за сабой мястэчка, арганізаванае вакол вулкі. Дамы тут былі дзе драўляныя, дзе зробленыя з бетонных панэляў двухпавярховымі ўсталяваннямі на чатыры сям’і.