Вайшоў у хатку i спынiўся,
Бо зразу ў ёй ашаламiўся,
I дальш не ступiш нi на крок:
Не хатка - проста катушок,
Няма дзе нават павярнуцца,
Як у сабачай цеснай будцы.
- Сядайце дзе-небудзь, сядайце!..
Эх, хата наша, выбачайце...
Мiхал калодку падстаўляе.
Уздыхнуў Ксавэры i сядае.
То быў мужчына ўжо паджылы.
- Ах, мой ты Божа добры, мiлы!
Ото ж як выбраўся ён скора!
Яшчэ не дальш як пазаўчора
Са мною гутарыў, смяяўся
I аба ўсiм мяне пытаўся,
Мiхал гаворыць i ўздыхае.
- Ох, браце: смерць не разбiрае
I не глядзiць нiкому ў зубы:
Гадзюкаю, брат, з-пад падрубы
Знячэўку ўсадзiць сваё джала,
Цi многа жыў, цi жыў ты мала,
Цi ты багаты, цi ты бедны,
Цi ты зайздросны, ненаедны.
Жывём, клапоцiмся, i дбаем,
I ўсе нарэшце паўмiраем,
У нейкiм згаснем летуценнi,
Сказаў Ксавэры ў засмучэннi.
- Так, гэта так, пане Ксавэры!
Ўжо загатованы паперы
Для часу нашага сканання
Рукою божага ўзыскання.
I ходзiць смерць, як цень, за намi,
Сказала Ганна са слязамi...
- Ну, я гатоў! - то пойдзем, браце,
Паплачам хоць па сваёй страце.
Мiхась з Ксавэрам выйшлi з хаткi.
Свiтала ўжо. Дзесь каля гаткi
У гэтым досвiтку маўклiвым
Крычалi гусi праразлiва,
Нястройным хорам гергеталi,
Ды качкi з шумам праляталi,
I кнiгаў нёсся плач з лукi,
Ў глыбi лясоў цецерукi
Ўжо зачыналi свае токi,
Усход вiталi агнявокi,
Вiталi шчыра i натхненна.
Мiхал з Ксавэрам задуменна
Iшлi праз лес, iшлi маўклiва.
I толькi зрэдку сiратлiва
Па слоўку ўроняць два служакi.
- Няма ў нас пана, небаракi!
Мiхал гаворыць. - Так, няма.
Жывi ўдава цяпер сама,
Сказаў Ксавэры задуменна.
- Ну, пане, будзе цяпер змена,
I пойдуць новыя парадкi,
Мiхал выказвае дагадкi.
- А пэўна: будзе талачэча,
Не без таго ўжо, чалавеча!
Ўздыхнуў Ксавэры. - Шкода пана!
Ох, бедны: выбраўся зарана!
А жыць бы мог, такi здаровы,
Ну, чалавек, як корч дубовы...
Пажыць бы трохi яму трэба,
Пакой душы яго i неба.
Так гаманiлi, йшлi прасткамi
То праз лужок, то хвайнiкамi
Ўсяе дарогi на паўмiлi,
Iшлi, нябожчыка хвалiлi,
Як чалавека й служку князя,
Як i вядзецца ў такiм разе.
- Не кепскi быў: i распытае
(Хай са святымi спачывае),
Як ты жывеш, цi ты галодны,
Цi ты спачыў, - як бацька родны,
Але, сказаць, яшчэ й не ўсякi!
А прынясеш што - без падзякi
Ужо не выпусцiць, заплацiць,
А на дарэмшчыну не квапiць.
- Быў чалавек ён справядлiвы,
Не фанабэрысты, праўдзiвы!
Ксавэры так жа пацвярджае.
На тым гаворка iх змаўкае.
Iдуць маўчком яны; заняты
Сваiмi думкамi з iх кожны.
"Так. У ляснiцтве кут парожны,
Куток паквапны i багаты,
Не застаiцца, не згуляе,
Паноў к сабе ён прыцягае,
Як рыб гарох у азярыне,
I кожны ў замку службу рыне,
Сюды пацiснецца з ахвотай,
I не прыедзе, а пяхотай
За душу мiлую прычхае,
Мiхал з сабою разважае.
Але хто ж гэта месца зойме?
Яно-то праўда: ў панскай плойме,
Сказаць, не будзе недастачы,
Ды гора ў тым - адзiн лядачы,
Другi без клёпкi, трэцi злосны,
Несправядлiвы, безлiтосны,
Як вось, напрыклад, Табартоўскi
Або падлоўчы, пан Бялоўскi.
Назначаць гэтакага ката,
Тады запахне свая хата.
Набыць дабра не надта лёгка,
Яно, як шклечка тое, крохка:
Чуць да яго не так кранешся
I з чарапкамi астанешся,
А лiха прыйдзе без падмогi,
Бо лiху - бiтыя дарогi
I ўсюды сцежкi яму вольны,
То роўна-гладкi, то вакольны,
Не абмiне яно нiкога".
Так смерць ляснiчага старога
Мiхала моцна ўскалыхнула
I ўсё ўверх дном перавярнула.
I тут у першы раз Мiхала
Вось гэта думка напаткала:
Купiць зямлю, прыдбаць свой кут,
Каб з панскiх выпутацца пут,
I там зажыць сабе нанова:
Свая зямля - вось што аснова!
Ўставала сонейка з-за лесу,
Скрозь тонкiх хмарачак завесу
Усюды косы раскiдала;
I ўсё жывенькае вiтала
Усход яго на ясным небе
I клапатком аб пiльным хлеба
Дзянёчак новы зачынала,
Калi Мiхал i пан Ксавэры
Ўзышлi маўчком на двор кватэры.
На горцы цiхай, невысокай,
Каля засценка недалёка,
У бок дарогi, ў глыбi сада
Стаяла панская пасада.
Прасторны, роўны двор, вясёлы
Заўсёды повен быў жывёлы:
Хадзiлi куры з певунамi
Ў кампаннi важнай з iндыкамi,
I, распусцiўшы хвост мятлою,
Павук пахаджываў з павою,
Як пан вяльможны, радавiты;
Ў кутку двара каля карыта
Шныралi качкi-плюскатухi;
Япрук заможны, лапавухi
Спацыраваў памiж платамi
I смешна ўскiдваў кумпякамi,
Калi часамi каля дому
Ён гукне, рохне па-свiному,
Здаецца, так, без дай прычыны,
I спрыт пакажа япручыны.
А каля кухнi пад аконцам
Сабакi грэлiся на сонцы
Таксама панскае пароды,
I iм было жыццё, выгоды.
Былi тут розныя будынкi:
Гуменцы, гумны i адрынкi,
Хлявы, i стайнi, i аборы,
Дабра, набытку былi горы.
Але ў машыне гаспадарскай,
Бы ў хiтрай штучыне слясарскай,
Згубiлась шруба - стоп, машына!
Няждана выпала пружына!
Рыгор-хурман хадзiў без дзела,
Спярша пабуркiваў нясмела,
Цяпер нiкога не баяўся,
Хадзiў i лёгенька хiстаўся:
Ён трохi стукнуў - цi не з гора?
- А ты чаго тут, мухамора?
Рыгор насеўся на кухарку.
Вось калi дам табе па карку!..
- Пайшоў! адстань! ото брыдота!
Прылез, як лысы чорт з балота!
- Эх, Наста! хочаш? ану, ў скокi!
Сказаў хурман i ўзяўся ў бокi,
Нагою тупнуў, закруцiўся,
Прысеў i ўстаў, заварушыўся
I то ўстае, то прысядае
I ногi ўперад выкiдае.
- Бадай ты спух! ото распуста!
А каб табе было, гад, пуста!
Няма нi сораму, нiчога...
Ды пашануйся ты хоць Бога.
Хоць бы граха ты пабаяўся!
Але Рыгор не сунiмаўся.
- Скачы, валяй i ты, Настуля!
Што ж? Калi гулi, брат, дык гулi!
Пан пойдзе ў рай, а мы з табою...
А мы - у букту з галавою!
- Пакiнь: нябожчык там, у доме!
Пайдзi праспiся на саломе!
I панi унь глядзiць! - Што панi?!
А я-то хто? пане-хурмане,
Дурное заткала ты! знаеш?
Чаму Рыгорам называеш?
Завi мяне... вяльможны пане!
- Няхай цябе зямля апране!
Ото брыда, ото завала: