Цягнi за вуха на каленi:
Знайду лякарства я ад ленi!
А будзе йсцi навука туга,
Падгонiць бацькава папруга!
Стаялi хлопцы i маўчалi,
На Яську зрэдку паглядалi;
А сам дарэктар, з вузел ростам,
Ў сваiм уборы бедным, простым,
У зрэбных портках i кашулi,
Стаяў, як бы яго прыгнулi,
Такiм мiзэрным i маўклiвым,
У халаце суконным сiвым.
Счакаўшы трошкi, ён ачнуўся,
Прыйшоў у памяць, азiрнуўся.
Ён знаў усiх, i яго зналi;
З Уладзем колiсь сябравалi,
Але цяпер не тыя часы
Рабiць нязручна выкрунтасы,
Бо цвёрда помнiць, ведаць трэба:
На iм ляжыць цяпер вучэба.
Ён толькi летась скончыў школку
I веды меў у адну столку,
Ды й тых патрацiў з палавiну,
У поле гонячы скацiну.
Таксама хлопцы разважалi
I, як трымацца з iм, не зналi:
Цi мець яго запанiбрата,
Цi лепш з iм быць далекавата.
Уладзiк зараз - шмыг у дзверы!
(Такiя меў ужо манеры.)
Ды йшоў пынiць ён гаспадарку.
З навукай хлопец штось не ладзiў,
А Еўтушэўскi яго гадзiў,
Ярэмцам клаўся ён на карку.
Алесь за комiнак схаваўся,
Адтуль на Яську прыглядаўся
I думаў там сабе без шуму
Якуюсь смешную, знаць, думу,
Бо зрэдку ўголас усмiхаўся.
Яшчэ раз Яська азiрнуўся,
Павесiў шапку, распрануўся
Як вузел, хлопец невялiчкi!
Крыху маркотна з непрывычкi,
Бо тут так цiха, глухавата;
Лясы, кусты i адна хата;
Тут жыць сапраўды страшнавата:
Лагчыны, ямiны, раўкi
Тут, пэўна, шворацца ваўкi
I злыднi ходзяць, ваўкалакi...
Папаўся ён тут, небарака!
А лес пануры i страхлiвы.
Дарэктар наш быў палахлiвы;
Няма нi веры, нi надзеi
На вельмi добрыя падзеi.
Эх, цяжка жыць тут будзе, цяжка!
I нават каецца наш Яська,
Нашто даваў ён сваю згоду.
Каб знаў - не ехаў бы ён зроду,
Бо прападзе ён тут, як мыш,
Але ўжо выпiлi барыш,
I сам ён чарку выпiў. Шкода!
У запек Яська йдзе, садзiцца
Да дзела ж трэба прыступiцца!
Хоць i папаў ён у няволю,
Але выконваў сваю ролю,
Бо так i гонар ты свой згубiш.
- Ну, ты, Костусь, чытаць любiш?
Дарэктар Костуся пытае,
Абы хоць гутарка якая.
- Люблю, але яшчэ не ўмею:
Складоў нiяк я не здалею.
- Ну, гэта, брат ты мой, паўгора:
Склады чытаць ты пойдзеш скора,
Абы каб лiтары нам знаць,
А на склады ўжо - напляваць.
Паслiбiзуеш, i нiчога
Не трэба розуму тут многа.
А як Алесь? - Алесь вучыўся.
Пiсаць ён нават налажыўся,
Гаворыць Костусь пра Алеся.
- Што ўжо з мяне вы смеяцеся?
Алесь аклiкнуўся iм з печы.
Хоць i пiшу, ды недарэчы;
Калi што й ведаў, то забыўся,
Бо ўжо даўно пiсаць вучыўся.
- Цябе ж нябось вучыў Лапата,
Ўступiўся Костусь зноў за брата,
Ты ў школе быў, Алесь, паўгода,
Пiсаў на дошцы "кучка", "мода",
Пiсаў i "конь", i "вецер вее"...
Не, - наш Алесь пiсаць умее!
- Ну, гэта я-то трохi знаю,
Хоць часам сам не расчытаю,
Што напiшу, - такi пiсака,
Не расчытае i сабака.
Алесь за бэльку сунуў руку,
Раз справа ходзiць пра навуку,
Дастаў сваю цятрадзь старую.
- Вось паглядзi, як я малюю,
Якiх я тут наставiў птушак,
Каракуль розных, завiтушак.
Вось гэта - "кучка", гэта - "мода",
А гэта - "конь", а тут - "калода";
А тут пiсаў дзядзька Антось,
Ён пiша хораша, нябось,
Няпраўда? можна падзiвiцца.
Ён штось пiсаў тут яшчэ ўлетку,
Як браў кабылу на заметку,
Калi ёй трэба жарабiцца.
Глядзелi ўтрох на гэты сшытак
I ўсё разгледзелi да нiтак.
I хлопцы тут пасябравалi,
Язык i Яську развязалi,
Сышлi з навукi на другое:
Зайшла iх гутарка аб тое,
Чым гэты кут багаты, слаўны,
Сярод звяроў тут лось быў глаўны.
I вучням нават тут прыйшлося
Сказаць дарэктару пра лося:
Якi вялiкi ён, рагаты,
Паджары i стрынгаляваты,
Калi глядзець на яго ззаду,
А з галавы - раголь-грамада!
За iм шоў воўк, зайцы, кунiцы
I многа ўсякае драбнiцы:
Барсук, каза, лiсы, вавёркi,
Тхары, i ласiцы, i норкi.
Дарэктар слухаў з захапленнем,
Дзiвiўся розным тут здарэнням:
Як барсука ў Парэччы бiлi,
Як тут кунiц, тхароў лавiлi,
Якi характар, нораў звера,
Якая воўчая манера;
Таго не чуў наш Ясь нiколi,
Хоць быў чатыры гады ў школе.
А на канцы, як пра гасцiнец,
Сказалi Яську пра звярынец,
Каб скончыць тым усе навiны.
Звярынец - загарад казiны
Ўсё гэта - панскiя забавы.
I сам звярынец быў цiкавы:
Высокi, зложаны з бярвення
I такi моцны - на здзiўленне!
Каб воўк да коз не мог дабрацца
Нi праз той верх, нi падкапацца
Не ўсунеш пальца там нiдзе ты.
Адным крылом звярынец гэты
Сюды выходзiў на дарогу.
Займаў ён цэлую разлогу:
I лес, i луг, i часць крынiцы.
Улетку ў iм растуць сунiцы,
Iх хлопцы бралi колькi шапак.
У ельняку з яловых лапак
Стаiць салаш, як тая хата.
Раней тут коз было багата,
Крыху наўперад, не ў iх часе,
Ды тая плойма ўся звялася,
Так перадохла яна марна;
Цяпер жа ёсць тут толькi сарна
Ды данiель, казёл адзiны,
А рогi тыя, як галiны,
Адно здарэнне аб казле тым,
Што мела месца прошлым летам,
Апавядалi хлопцы Яську,
Як найцiкавейшую казку.
А гэта справа так была.
Каня ў кампанiю казла
Пускалi нанач у звярынец.
I вось якi казёл злачынец:
З канём знаёмiцца, сябруе,
Так след у след i спацыруе,
I разам ходзяць, i гуляюць,
I разам ночы каратаюць
Ну, словам, сталi дружакамi.
Ад дружбы к гульням пераходзяць,
Ды тыя гульнi часта шкодзяць:
Казёл каня штурхець рагамi!
Штурхель быў нагла-нечаканы,
I ў жываце каня - тры раны!
Iдзе-цячэ ў хлапцоў размова
I Яська зрэдка ўставiць слова,
Пра сёе-тое распытае
Размова ладная, жывая!
Страхоў такiх тут наказалi,
Што ў Яськi коленкi дрыжалi,
I нiзавошта па вячэры
Не смеў ён выйсцi вон за дзверы;
А перад тым, як спаць лажыцца,
Ён мусiў к хлопцам паддабрыцца,
I хлопцы цёмнаю парою
Iшлi на двор з iм грамадою
I там стаялi, не йшлi ў хату,
Пакуль з натурай меў расплату.
Затым у запек шлi i спалi,
Туды ж i Яську яны бралi,
Ён у сярэдзiне лажыўся,
Ляжаў маўчком, не варушыўся,
Абы не легчы толькi з краю: