- Бо я з вас коўдру пасцягаю.
Якое ж будзе вам тут спанне?
Казаў наш Яська ў апраўданне.
ХV. "НАЧАТКI"
Мiнула ночка. Дзень праз вокны
Знiшчае цёмныя валокны,
На печ, у запек зазiрае
I ночку з хаты выцiскае.
У печы ўжо палаюць дровы,
I iх астатнiя размовы
Так гучна, бойка застралялi,
Як бы паны запалявалi.
Хлапцы памылiся руплiва
I ўсе з дарэктарам пачцiва
Пасталi ў рад прад абразамi.
- Малiцеся ж вы... са слязамi!
Каб даў Бог здольнасцi, ахвоты
Да вашай новае работы,
Панятнасць добрую i памяць
Ўсё браць на розум вам i цямiць,
I каб да кнiгi вас гарнула,
Сказаў Мiхал сынам прачула.
I хлопцы ў нейкiм захапленнi
Пасталi раптам на каленi
I так набожненька малiлiсь,
Што аб падлогу лбамi бiлiсь.
- А па сняданнi - за навуку!
I не чакаць мне на пануку,
I самi знайце свой парадак,
Каб i да кнiг, як да аладак,
Таксама дружна наляталi.
Дарэктар, хлопцы - ўсе маўчалi,
Схiлiўшы ўдумныя галовы,
Пакуль цягнулiся прамовы.
- А ты, дарэктар, ведай дзела:
Прыпры iх добра, як вужакаў,
Каб аж заенчыў i заплакаў,
Каб у галовах iх кiпела!
Калi ж чаго не зразумее,
Або не ў часе задурэе,
Цi так падыме часам спрэчку,
Стаў на каленi i на грэчку!
"Ого! - падумалi хлапяты.
Няўжо дарэктар так заўзяты,
Што будзе права сваё правiць
I на каленi штодзень ставiць?
Ну, што ж? пабачым, памяркуем,
А здзеку, кпiн не падаруем.
Няхай адно кране за вуха:
Як выйдзе ён на двор, псяюха,
Адзiн без нас, як цёмна стане,
Тады што скажаш нам, Iване?"
Але навука аказалась
Не гэтак страшна, як здавалась.
Дарэктар выдаўся мяркоўны
I лепшы нават, як свой кроўны;
Умей з iм толькi пагадзiцца,
Раменным вушкам паддабрыцца
Цi падшыванку звiць на лапаць,
За вуха ён не будзе цапаць,
Наадварот: тады ты - дока,
Ў навуцы пойдзеш ты далёка.
I толькi Ўладзя хiбiў часта:
Задач нiяк не браў i - баста;
Як з iм дарэктар наш нi бiўся
Нi з месца, раз ужо спынiўся;
А не - на злосць яму гаворыць,
А то часамi з iм i спорыць
Цi проста дражнiцца, смяецца
I ўзяць за вуха не даецца.
Тады дарэктар адступаўся
I да другога зварачаўся.
Ды толькi вось чым скутак дрэнны:
Мiхал быў сам крыху пiсьменны
I падлавiў ён раз Алеся:
Ў законе божым, як у лесе,
Не цямiў хлопец нiчагутка;
Адам i Ева, збойца Каiн
Разоў пятнаццаць iм аблаен,
Але няма ўсё таго скутку:
Два словы скажа i запнецца,
Бы галава там чым заткнецца,
Ну проста зробiцца як звон,
Алеся лаюць за закон:
- Ото бяспамятны дурнiца!
Бадай ты спрогся быў, тупiца!
Смяюцца, строяць з хлопца кпiны,
Няма спакою нi часiны.
Алесь пакутуе i плача:
Надыдзе ж гэтака няўдача!
I вось, зашыўшыся на печы,
Ён разважае недарэчы:
Як тут зрабiць i што парадзiць?
Куды б "закон" яму справадзiць?
- Згарэлi б вы былi, "начаткi"!
Парву нашчэнт вас, небажаткi!..
А што ж? пакромсаць iх, i квiта!
Абы зрабiць тут шыта-крыта!..
Алесь па сталым разважаннi
Прыйшоў да тога праканання,
Што каб палепшылась вучэба,
То гэту кнiгу знiшчыць трэба.
I вось уночы наш дабродзей
Ўстае i крадзецца, як злодзей,
I кнiгi з скрынкi выкiдае,
I пад сталом iх растрасае,
А ненавiсныя "начаткi"
Парваў па самыя акладкi:
"Вось вам, Абрам, Iсак i Якаў!
Паплачце вы, бо я ўжо плакаў!"
Зрабiўшы строгую расправу,
Ён кiнуў далей iх пад лаву,
Як быццам тут каты гулялi
I штук такiх навытваралi
Сваiмi гульнямi i скокам,
I скрынку ставiць Алесь бокам.
Паслухаў: не - нiхто не чуе,
I ў запек цiхенька шыбуе.
Назаўтра раненька дасвету
Руплiвасць матку падымае.
Яна ўстае, крыху ўздыхае,
Работа розная чакае,
I рух находзiць на кабету,
Карчажку палiць на камiнку,
Садзiцца прасцi на часiнку,
Пакуль у печы не падпалiць,
Тады работа ўся навалiць.
I дзядзька зараз абудзiўся,
У вокны глянуў - мо спазнiўся.
- Ох, трэба ж борзда абувацца
I з малацьбою паспяшацца,
Бо мышы збожжа й так паелi,
I злазiць борздзенька з пасцелi.
Алесь не спiць - ён у трывозе:
Што на сягонняшняй дарозе
Яго з "начаткамi" чакае?
Як сойдзе хiтрасць яго тая?
А як успомнiць пра "начаткi",
Так i палезе душа ў пяткi.
Абуўся дзядзька, штось шукае
I раптам голасна пытае:
- А во! хто ж кнiгi так раскiдаў?!
Алесь нiчым сябе не выдаў,
Заплюшчыў вочы i чакае,
Чакае, што тут далей будзе.
- Скажэце, мiленькiя людзi!
Мае ж вы родненькiя маткi!
Як расчвартованы "начаткi"!
Пад лавай дзядзька вядзе следства.
- Якое зроблена калецтва!
I мацi прасцi перастала,
Глядзiць i дзiвiцца нямала.
- Каты напэўна, - кажа мацi,
Бо гэтак бегаюць па хаце,
Калi разыдуцца часамi!
Алесь падзячан добрай маме,
Бо мацi ў тон яму трапляе
I на катоў вiну ўскладае.
I бацька ўстаў на гэту справу
Пабачыць дзiўную праяву.
"Ўсё будзе добра, калi тата
Не надта возьмецца заўзята",
Алесь пад коўдрай разважае,
I страх мацней яго шугае.
Да кнiжак тут усе сышлiся,
I разважаннi пачалiся.
"Начаткi" доўга разглядалi,
Як iх "каты" пашматавалi.
Алесь за печчу весялее,
Але падняцца ён не смее,
Каб там чаго не наплясцi,
На след старэйшых не ўзвясцi...
"Не: трэба ўстаць, устаць, канечна,
Бо так ляжаць, брат, небяспечна!"
Яго аж коле пад лапаткi.
Ўстае, глядзiць ён на "начаткi",
Глядзiць ды ў слёзы! Як заплача!
"Ах ты, халерына кацяча!"
Алесь прыйшоў у гнеў, у дзiкi,
I ў абурэнне, жаль вялiкi,
Катоў ён бедных б'е, ганяе,
За хiб у сенi выкiдае,
Як бы яму тыя "начаткi"
Мiлей i бацькi, мiлей маткi.
- А гэта Каiну не шкодзiць:
Нашто ён Бога ў зман уводзiць?
Няхай братоў не забiвае!
"Начаткi" дзядзька разглядае,
Кiвае хiтра на Алеся:
- Няма нi Сiма, брат, нi Хама,
Падралi ў дрэбезгi Адама,
А Ева дзесь сядзiць на стрэсе,
Нiдзе не знойдзеш Саламона,
Кот на хвасце панёс Самсона.
Тут, брат, Iсая i Агей,
Прарок Iлья i Елiсей.
Пастаў цяпер ты Богу свечку,
За цэп бярыся ды за грэчку,
"Начаткi" ж сунь iдзi пад стрэху!