I Костусь бровы свае хмурыць:
I ён на брата сэрца мае,
Бо Ўладзя дзядзьку зневажае,
А дзядзька поле толькi мiне,
Глядзiш - i злосць яго астыне.
Задраўшы ўгору хвост трубою,
Сама давольная сабою,
Снуецца Такса мiж кустамi,
Бяжыць i спынiцца часамi,
Наставiць вушы, разважае,
Вушамi нос свой павярае
I нi зрухнецца, бы застыне,
I лапу нават чуць узнiме.
А дзядзька Таксу падганяе:
- Шукай тхара! шукай, малая!
I Такса кiнецца стралою
Туды, дзе цэлай чарадою
Стаяць алешыны крывыя,
Пад iх карчагi патайныя.
I часта тут - былi здарэннi
Заб'ецца тхорык пад карэннi.
I тут усiх рух апануе.
Фатыгi Такса не шкадуе:
Дзярэ, грызе, пiшчыць, скавыча,
Бо знак дае, што ёсць здабыча.
I дзядзька ўвесь, як на пружынах,
Як дзiк, мiтусiцца ў галiнах,
Туды зiрне, сюды памкнецца,
Ну, на кавалкi так i рвецца.
- Ты ж стой, брат, тут! Пiльнуй, як вока:
Ён тут, галубчык, недалёка!
I не пудлуй, не дай, брат, маху,
Валi рыдлёўкаю без страху...
I дзядзька мовы не канчае,
Ён кол маланкаю хапае.
- Тхор! тхор! Дзяржы яго! - галосiць,
Гарачка дзядзьку так i носiць,
Бяжыць, тхара ён даганяе,
Напагатове кол трымае.
За дзядзькам Костусь прэ без духу.
- Дзяржы тхара, дзяржы псяюху!
А тхорык бедны ў куст зашыўся,
Няма ратунку, ашчарыўся,
На Таксу сам ён нападае
I чмыс яе грызе, кусае,
Пiшчыць, дзярэцца, смрод пускае,
Але нiшто не памагае:
Таўкуць калом яго, рыдлёўкай,
За шкурку плацiць тхор галоўкай.
- Вось гэта, Костусь брат, удача!
I дзядзька рады, чуць не скача
I гладзiць Таксачку па вушку,
Яе ён лашчыць, як дачушку;
Яна ж за гэта ласкi слова
На смерць, на ўсё пайсцi гатова:
Вачамi ў вочы так i зорыць,
Вiхлястым хвосцiкам гаворыць.
Хоць дзядзька наш не паляўнiчы,
Ды меў ахвоту i да дзiчы.
I часам, праўда, вельмi рэдка
Я сам у гэтым буду сведка
У лес надумае пайсцi,
Зайцоў крыху там патрасцi
Зайцоў жа там было багата.
Вось у нядзельку раз цi ў свята
Антось рыхтуе паляванне.
Дае ён хлопцам прыказанне,
Хоць тыя самi без прыказу
Ахвотна годзяцца адразу,
А наш дарэктар асаблiва.
У лес збiраюцца шумлiва.
- Эх, шкода, брат: няма клякотак!
Ну, хоць бы з парачку трашчотак!
Гаворыць дзядзька. - Ну, нiчога,
I так мы зробiм шуму многа
I ўсiм зайцам задамо страху!
Дае дарэктару ён бляху.
- Званi ў яе, бi, чым папала,
Абы мацней яна гучала
На ўсю Свяржэнскую граду!
Алесю даў скавараду,
Перагарэлую, старую,
Ды незвычайна галасную.
- Бяры напiльнiк з рукаяткай,
Бубнi ў яе наском i пяткай;
А Кастусю я дам званок,
А ты, бальшун, трубi ў ражок,
Такое справiм мы iгрышча,
Што лес застогне i засвiшча,
Ну, нежывы - i той ачнецца,
Калi аблава ў нас пачнецца!
Iдуць у лес. Антось зарання
Размеркаваў усё дазвання:
Адкуль, якую зоймуць лаву,
I як вясцi самую справу,
Куды i як зайцоў зганяць,
I дзе ён будзе сам стаяць.
Антось пазiцыю займае,
Шчаслiвых вынiкаў чакае,
Калi зайцоў пужнуць няждана,
I трохi чуе ў сабе пана.
Прачнуўся лес ад бразгатання,
Ад таго шуму палявання:
I крык, i лямант захаплення,
Гудзе лес зверху да карэння.
Дарэктар рвецца на кавалкi.
Зламаў на блясе ўжо дзве палкi,
Дзярэцца нема, лямантуе,
Такi там гвалт - хай Бог ратуе!
За пень ён лапцем зачапiўся
I змоўк тады, як павалiўся.
Алесь грымiць скаварадою
I пацяшаецца гудою,
На ёй вызвоньвае ён штучкi,
Але напiльнiк выпаў з ручкi,
Зляцеў у снег - i будзь здароў...
Нiдзе не бачылi зайцоў,
I дзядзьку стрэлiць не прыйшлося,
Але пачулi ад Антося:
- Забiлi зайца, не забiлi,
Але ж, брат, гуку нарабiлi.
XIX. НА РЭЧЦЫ
Нiхто з дамашнiх не згадае,
Чым рэчка Костуся зваймае,
Якая iх звязала сiла
I чым яна так хлопцу мiла.
Бывала, толькi чуць разднее,
Чуць трошкi ў лесе пасвятлее,
Глядзiш - на рэчку ён шыбуе
I лёд сякеркаю мацуе,
То падбяжыць i скаўзанецца,
I сам сабе ён засмяецца;
То спынiць крок, замрэ, застыне
Такая радасць тут хлапчыне!
Лядок закохкае, угнецца
I вось-вось зломiцца, здаецца,
Але нястрашны i знаёмы
Для хлопца гэтыя надломы,
Палоскi-стрэлы гаваркiя,
I моцны скрэпы ледзяныя.
Марозiк крэпiць, лёд таўшчэе,
I рэчка вольная нямее,
Да дна вадзiца вымярзае
I ходу, бедная, не мае,
I цесна там ёй, i нямiла
Яе халодная магiла;
Але дарма: жывую сiлу
Не запраторыш ты ў магiлу,
Мароз бязжаласны i люты!
Хоць ты звязаў i крэпка путы,
Скаваў i рэчкi i азёры
I ўсё зацiснуў пад запоры,
Разлёгшысь лёдам i снягамi
Над чыстым полем i лугамi,
Ды ты жыцця, брат, не здалееш,
Як ты нi дурыш, нi шалееш.
Глядзi - скрозь ковы ледзяныя
Сачацца кропелькi жывыя,
Дарогу новую шукаюць
I лёд вадою залiваюць.
I праўда: рэчачка-крынiчка,
Хаця i мелка, невялiчка,
Але такую сiлу мае,
Што лёд угору падымае
I ломiць глызу, як нацiну.
- Гэ, брэшаш ты, мароз, не згiну
Я пад карою ледзяною,
Пабарукаемся з табою!
Як бы гаворыць смела, гулка
Марозу бойкая рачулка.
I мiж марозам i вадою
На гэтай рэчачцы зiмою
Такiя справы вынiкаюць,
Што надта Костуся займаюць.
Калi на рэчку ён нi прыйдзе,
Глядзiць - штось новае там выйдзе:
То лёд, уздуўшыся гарбамi,
Бубнiць, як бубен, пад нагамi,
То ападзе нанiз, угнецца,
На дно пластамi пакладзецца,
А па кустах, на абалонi,
Цiскi парваўшы i супонi,
Вада шырока разальецца,
I снег на кашу пабярэцца,
I як нi гне мароз, нi гладзiць,
Але нiчога не парадзiць,
I чуць ён толькi аслабее,
Чуць-чуць адлiжкаю павее,
Глядзiш - вадзiца лёд злiзала,
Ў раўку пясочак паказала,
I хвалькi жвавыя за хваляй,
Як i нябыта, бягуць далей,
Пакуль мароз не засярдуе
I сiлу зноў ён не пачуе,
Каб закаваць раўчук праворны
За розум надта непакорны.
I вось надарыцца часамi
Мароз над ўсiмi маразамi;
Iдзе сярдзiта, пагражае,
Па даху гонтамi страляе;
У завiтушках дым бялявы
Нясе, як воблак кучаравы,
I потым з iм набок рванецца,