Зiрнеш i страчваешся ты:
Сядзяць грыбы, як капыты,
I, разгарнуўшы парасоны,
Глядзяць, бы нейкiя персоны,
Крыху сур'ёзны, чуць пануры
Вiдаць, не простае натуры.
Якiя постацi iх, мiны!
А як пралазяць скрозь галiны!
Як пад ядлоўцавыя лапкi
Яны хаваюць свае шапкi!
Стаiш, бы ўкопаны, прад iмi
I прагна мерыш iх вачымi,
Яны ж, ну, вочы адбiраюць,
Цябе аж дрыжыкi праймаюць:
Так многа iх, i ўсе таўсматы,
Прыземiсты, карэнкаваты,
Чорнагаловы, паўнацелы,
Як тонкi кужаль, знiзу белы;
Сядзяць асобна i радамi,
А дзе i зросшысь спарышамi.
Што нi асоба - свой узор,
Свая пасада i свой двор.
Глядзiш на iх - i сэрцу мiла,
Як бы з iх сходзiць нейка сiла,
Цябе чаруе, захапляе,
Па жылах радасць разлiвае.
Дадому прыйдзеш, ляжаш спаць
Так уваччу яны й стаяць...
Эх, досвiтак маленства, лета!
Вамi навек душа сагрэта!
XXVI. АГЛЯД ЗЯМЛI
Прайшло ў Парэччы лет нямала;
Яно ж не цешыла Мiхала,
Хоць тут мясцiнка гожа, мiла
I так гарнула, так хiлiла
К сабе i лесам, i лугамi,
I старасвецкiмi дубамi!
Ды што краса без аўладання?
Адно пустое парыванне
У цьме далёкi блеск зарнiцы:
Ўсё гэта - скарбы чужанiцы,
Магната князя Радзiвiла,
А ты, пакуль ёсць рух i сiла,
Служы панам, збiрай iх крошкi
I ведай цьмяныя дарожкi
Батрацкай долi да магiлы,
Служы, пакорны i пахiлы,
Служы з-за панскага агрызка
I заўжды гнiся нiзка-нiзка!
Няўжо ж i век прабыць слугою
I чуць пагрозу над сабою,
Што пан у кожную хвiлiну
Цябе пагонiць, як скацiну?
Пагонiць вон без разважання,
Бо пан не мае спагадання,
Што трэба жыць з сям'ёй на свеце,
Што ты, як рыба тая ў сецi,
Не маеш волi, нi разгону,
Што ты не чуеш жыцця звону,
Што гэты свет табе завязан
I шлях прасторны твой заказан.
А дзе ж той выхад? дзе збавенне
З няволi цяжкай, з паланення?
Адзiн ён ёсць: зямля, зямля,
Свой пэўны кут, свая ралля:
То - наймацнейшая аснова
I жыцця першая умова.
Зямля не зменiць i не здрадзiць,
Зямля паможа i дарадзiць,
Зямля дасць волi, дасць i сiлы,
Зямля паслужыць да магiлы,
Зямля дзяцей тваiх не кiне,
Зямля - аснова ўсёй айчыне.
Мiхал у часе вандравання
На адзiноце сам з сабою,
З гарачым сэрцам i душою
Развязваў важнае пытанне
Аб той зямельцы аб уласнай.
Яна свяцiла зоркай яснай,
Яна гарнула i хiлiла,
Бы нейкiх чар нязнаных сiла.
Свая зямля, свая пасада!..
Цi ёсць мацнейшая прынада?
Мiхал станоўка, ненарокам
Iшоў да мэты крок за крокам.
Ён паскупеў i нават значна.
Што ж? лепей з'есцi не так смачна,
Загнаць запас на хлеб, на сала,
Абы капейка перапала,
I лiшнi выгадаць рубель
Ды палажыць яго ў кашэль.
Наогул трэба жыць больш змысла
I больш мяркоўна, болей сцiсла,
Трымаць зачыненымi губкi
I меней трацiць на пакупкi.
I так пацiху ды памалу
Прыдбалi трохi капiталу,
Каб хоць пачатачак зрабiць
I першы камень залажыць
На грунце вольнае зямелькi,
Адной-адынай збавiцелькi
Ад панскай ласкi i апекi,
I плюнуць iм за тыя здзекi,
Што так уелiся ўжо ў косцi,
Калом зямля вам, ягамосцi!
Цаною доўгага шукання,
Парады, спрэчак, разважання
I гэтых мыслей натужэння
I нестрыманага iмкнення
Не знаць нi службы той, нi пана
Была зямелька апытана.
Яе Мiхал - прыпомнiм гэта
Апiсваў фарбамi паэта,
Апiсваў шчыра, ўсё зазначыў,
Хоць ён зямлi тае не бачыў;
Ды мала што: нiхто нiколi
Не бачыў светлай райскай долi,
Але той рай мы так малюем,
Што асалоды яго чуем.
Ды тут замецiм стараною:
Цi не з'яўляецца маною
Прашу прабачыць мне за слова
Ўся гэта райская размова?
Але пара, пара ў дарогу,
Бо час прыстаць к свайму парогу,
Пакуль жаданне не астыла,
Пакуль ахвота ёсць i сiла.
Агледзець трэба землю тую,
Каб не гадаць, не йсцi ўсляпую,
Аб чым была ўжо пастанова;
Няхай зямелька скажа слова
I твар пакажа свой выразна,
I гэта будзе болей важна,
Чым тая iх уся размова.
I вось пад восень прад сяўбою,
Парадзiўшыся мiж сабою,
Мiхал з Антосем воз прыбралi,
Каня запрэглi, пастаялi
У нейкiм смутным разважаннi,
Ў настроi новым, хваляваннi:
Дарога, даль i лёс нязнаны
Глядзяць няветла скрозь туманы.
Эх ты, жыццё, жыццё людское!
Няма табе, няма спакою:
Ты - суматоха, вiр бурлiвы,
Ў табе загiне баязлiвы,
Як парахно, як зерне тое...
- Ну, будзем ехаць! - Едзьма, браце!
На момант цiха стала ў хаце,
Куды мужчыны завiталi,
Спынiлiсь, шапкi пазнiмалi,
Прад абразамi гнуць галовы.
- Бывайце ж, мiлыя, здаровы!
- Ну, час вам добры, едзьце з Богам!
Iм кажа мацi за парогам,
Жадае шчасця i дабра.
Мужчыны рушылi з двара,
На воз паселi i ўздыхнулi
Ды ўлева к дубу павярнулi.
Ускiнуў жвавы конiк грывай,
Два разы пырхнуў выразлiва
Вiдаць, далёкую дарогу
Пачуў Сiвак, забiў трывогу
I, шыю выгнуўшы дугою,
Пабег вясёлаю трусцою
Па гладзi мяккага дзiрвана.
Алесь i Костусь з-за паркана
Глядзелi iм услед маўклiва,
I думка нейкая тужлiва
На смутных тварыках блукала
I ценем вочы засцiлала;
I iм здавалася, што з iмi
Дзялiлiсь жальбамi сваiмi
I дуб стары, i той будынак,
I лазнячок ускрай лагчынак,
I гэты лес, i само неба:
Чаго людцам, чаго iм трэба?
Нашто шукаць зямлi далёка?
Зайздросна ты, людское вока!
Хiба тут цесна? свету мала?
Няма работы для арала,
Цi для сярпа, або для коскi?
Цi не прыгожа ў кроплях роскi
Гарыць-iрдзiцца дрыгаценне,
Як нейкi вобраз летуцення,
Адбiтак вечнае красы?
Цi не багаты тут лясы
I рознай пташкай, i звярамi,
Арэхам, ягадай, грыбамi?..
Эх вы, нявiннасць i прастэча!
Цямны вам лёсы чалавечы.
Але напэўна i мужчыны
Паважнасць гэтае хвiлiны
Не менш ад хлопцаў адчувалi,
I нейкi час яны маўчалi,
I кожны ў думках сам з сабою
Размову меў часiнай тою.
Ды што гадаць аб гэтых словах,
Што не адбiлiся ў размовах?
Мiнем дарогi, iх малюнкi,
Iм не падведзены рахункi;
Яны заўсёды свежы, новы
I мнагадумны, настраёвы,