Ўжо бачыш дзень свайго змяркання.
I сцiхне лiры звон тужлiвы,
Бо блiзак захад той маўклiвы,
Апошнi крок твайго блукання.
I смутна мне: я жыў з табою
Адною думкаю, душою,
Насiў цябе, як носiць мацi
Няясны воблiк той дзiцяцi.
Ды ты, вiдаць, не ў мiг шчаслiвы
На свет радзiлася бурлiвы
Яшчэ далёкаю вясною
За мураванаю сцяною
Ў няволi жудаснай астрога,
Калi над намi ноч-аблога
Навiсла цемраю густою
I гнула цяжкаю пятою,
Як неадхiльная навала,
Усё, што жыцце асвятляла.
Ды ноч мiнулася памалу
Ў агульным жыцця перавалу,
А там дарога, зноў дарога,
Разлука з краем i трывога
I паднявольнае блуканне
I гэта нуднае змаганне
За iнтарэсы жывата,
Ды зноў варожая пята...
Як часта я жывiў табою
Ў разлуцы з роднаю зямлёю
Гадзiну смутку, летуцення
I момант радасцi - натхнення!
Святым агнём душа палала,
I злучнасць-згоду адчувала
Таемных чараў-сугалосся
I чула шум тады калоссяў
На родных гонях на далёкiх
I песнi жнеек яснавокiх.
А выгляд горак крутабокiх,
Лясочкаў, хвоек кучаравых,
Такiх прыветных i ласкавых,
Як дабрадушныя бабулi,
I грэлi сэрца i гарнулi,
Ў вачах стаялi, як жывыя.
Дрыжалi струны гаваркiя,
Ў агульны тон суладдзя гралi
I на нявiдныя скрыжалi
Трох неажыццеўленых слоў
Пiсалi напiсы вякоў...
Дык так: часiна развiтання,
Апошнi крок твайго блукання!
З зямлёю клопат быў вялiкi,
Прыйшлося ездзiць да Хадыкi
Ды варушыць i галавою
Над гэтай справай грашавою.
А грошы йшлi, плылi, як слiна,
Аж высякалася чупрына
I брала нейкая нудота,
I адпадала ўся ахвота
Зямлю купляць i нават жыць
Такая хваля набяжыць.
А колькi гэтай валакiты!
I ўсе на грошы прагавiты:
Таму рубель, таму дваццатку,
А ўсё няма ладу-парадку,
Куды нi кiнься i нi ткнiся;
Бадай яны былi звялiся
I ўсе натарусы, канторы
I iх пiсакi-кручкатворы!
Вандруеш, бы ў той Чартавiцы;
Цi дурань сам, цi ўсе дурнiцы,
Цi проста кпяць з цябе, дурнога,
Бо ты не ведаеш нiчога,
А толькi грошы выцягаюць,
Але на грош не памагаюць.
Прыйшлося дзядзьку весцi справу
I папацець-такi на славу.
Бывала, вернецца з дарогi,
Бяда i смех з яго, нябогi:
Сярдзiты, чорны, як махнуша,
I нават нос той, дуля-груша,
Вiдаць, таксама не ў гумору
I задзярэцца больш угору;
Малыя шэранькiя вочкi
Яшчэ больш звужваюць куточкi,
Глядзяць з-пад броў зусiм панура,
I ўся выраза яго хмура.
У хаце ў першыя часiны
Маўчыць, не кажа пра навiны,
Зямлi не лае i не хвалiць,
Але канторы агнём палiць
I крэпасць купчую без меры
Кляне i жычыць ёй халеры
Ды злосна кiдае паперы
На стол з кiшэнi i бубнiць.
Да дзядзькi страшна прыступiць,
Але патроху i памалу
Ён трацiць iмпаты запалу,
Ў яго душы сцiхаюць громы,
Ён зноў такi, як нам вядомы:
Лагодны, добры, клапатлiвы,
На ўсё спагадны i руплiвы.
Праз нейкi час сямейка ў зборы.
Тут мацi сходзiць да каморы,
Нясе збанiшча тварагу,
Каб скрасiць дзядзькаву тугу.
Залье туды яшчэ смятаны,
I дзядзьку хоць кладзi да раны!
Смятана гэта з тварагом
Краса-дзяўчына з жанiхом!
Хоць зараз iх вядзi да шлюбу.
I вось маўклiвасцi той шрубу
Адкруцiць дзядзька з галавы,
Вясёлы робiцца, жывы,
I ўсе прыгоды, ўсе нягоды,
I ўсе парогi-перашкоды
Пачне апiсваць сакавiта
I пераймаць таленавiта
Пiсцоў, iх закiды-намеры
За тыя копii-паперы
Ў тваю сярмяжную кiшэню
Спрытней, глыбей засунуць жменю.
Ох, трэба ведаць iх, псялытак!..
Сказаць жа - гэта iх прыбытак.
Сядзiць, расказвае Антонi,
Што чуў, што бачыў у Заблоннi,
Хадыку высмее часамi
I яго "мухi з камарамi".
А скончыць тым апавяданне,
Што многа трэба вандравання
I гэтай нуднай цяганiны,
Каб дацягнуць да палавiны...
Так, многа клопатаў з зямлёю!
Як цяжка голаю рукою
Рабiць, вясцi такiя справы!
I больш той гутаркi i славы,
I гэтай зайздрасцi i плётак
Дзядзькоў дасужых i iх цётак
I ўсiх наогул сваякоў,
Бо чалавек ужо такоў,
Ну, больш галасу, чым карысцi.
Ох, цяжка, цяжка ў людзi выйсцi
I моцна стаць на свае ногi,
Бо многа ў свеце вас, парогi.
I часта роздараж iх быту
Над iмi зляжа, як навала,
I гэта даль падчас пужала,
Як нейкi лёс пусты, сярдзiты.
I засмуткуеш паняволi
Ад гэтых думак цёмнай долi,
Калi набытак i скарб хатнi
Iдуць на звод на той астатнi.
Але цi ёсць, цi ёсць парука,
Што будзе сэнс мець гэта мука?
Цi дасць зямля табе збавенне
Ад злога панскага насення?
З адным рассватаешся тут,
Там у другi залазь хамут.
Паны ж i розныя чынушы
I там патрапяць выбiць душы
I павыцягваць з цябе жылы,
Бо ты без права i без сiлы.
Такiя думкi, разважаннi,
Як молат, бiлi ў сэрца Ганне.
Тут справа не ў сваёй сядзiбе,
А ў ладзе гэтым уся злыбедзь.
Хмурнеў тады Мiхал таксама.
Няўжо ж у свет замкнёна брама?
Няўжо старанне пойдзе прахам?
Пытаў Мiхал сябе са страхам.
Ды цяжка мары-думкi трацiць
Пажыць, пажыць у сваёй хаце!
- Гэ! - так казаў Мiхась бывала.
Вядома, клопату нямала,
Ды што без клопату даецца?
I тут ён нават засмяецца,
Каб цень развеяць тае смуты:
- I трэба часам крыж пакуты
Панесцi, мiлыя мае вы,
Зазнаць i гора, неспадзевы!
Але раз ты наважыў дзела,
Iдзi станоўка, роўна, смела,
Iдзi, назад не аглядайся
I на другiх не пакладайся!
А вам, сынкi мае любыя,
Не век сядзець на маёй шыi!
Пара падумаць, небажаткi,
Як жыць без бацькi i без маткi,
Бо iх жыццё - не вечна ў свеце.
Вось тут глуздом паварушэце!
Дык трэба грунт мець пад нагамi,
Каб не бадзяцца батракамi.
Якi ж то грунт? Зямля, навука,
Але не панская прынука.
Адзiн Мiхал i грэў iмкненне
Давесцi справу да сканчэння.
Але няўзнакi, неўзаметкi
Вязала лiха свае сеткi,
Каб iх накiнуць на Мiхала,
I нiнавошта не зважала,
Бы тая злосная намова:
Мiхал прыцямiў выпадкова
Густы, чырвоны след крываўкi!
"Эге, брат, дрэнныя праяўкi:
Прыйшла згiнота на Мiхася!"