– Мама… – прашаптаў ён ледзь чутна.
Вяршыні соснаў гойдаліся пад нізкім шурпатым небам, сеялі сухія хваінкі на крыжы, камяні і сцежкі. Дзядзька старана абшкроб надмагілле, падняўся, прымружыўся ў далягляд. Пажухлая паша з плямістым статкам, бурыя скірды, жоўты прасёлак наводдалі... Вочы звыкла шукалі гонтавы дах дзедаўскага хутара праваруч кургана, але цяпер на тым месцы залаціўся малады беразняк.
Ён асцярожна пасунуўся між безыменных капцоў і крыжоў з сатлелымі лахманамі павязаных даўным-даўно рушнікоў.
І спыніўся.
На ўскрайку кладаў, сярод растаптаных гурбаў зямлі і прымятага кустоўя, цямнелі праваленыя прамакутнікі магіл. Блізка курганнага адхону ўзвышаўся акуратны штабель выкарцаваных каменных надгробкаў у свежай глебе. Раскатаны след аўтамабільных пратэктараў цягнуўся да прасёлка.
А ад калгаснага статку ўжо тупала скотніца, старэча ў ільснянай ватоўцы і заношанай хустцы, з сухім прутком у руках. Падышла, агледзела незнаёмца пранізлівым хутарскім вокам, ледзь заўважна здзівіліся яго нетутэйшаму выгляду…
– Пахаваны ў вас тут нехта, ці як? – спыталася недаверліва.
Хустка ў старой была завязаная, як калісьці ў мамы. І пруток яна трымала так жа сама, як маці, калі тая пасвіла кароў – перад сабою.
– Пахаваны… А што за нелюдзь магілы апаскудзіў?
– Ананій Міроныч, старшыня наш, кажа – мерцвякі, маўляў, усю гару захапілі. Кладачкі распахаць хоча, а старыя надмагіллі на шчабёнку пусціць, на галоўнай сядзібе дарогу падсыпаць, – патлумачыла старая будзённа. – А вы, пэўна, з самога Мінска? Ці з праверкай якой, ці проста?
– Проста з праверкай.
Скотніца патапталася вакол мужчыны, трывожна ўгледзелася ў яго вочы і мовіла нібы сама сабе:
– Да Мані Крукоўскай сына падобны. Але ж таго, кажуць, Саветы ў сорак пятым забілі…
Дзядзька скамянеў тварам: наконт маці старая не памылялася. Дый і сам ён, здаецца, пазнаваў скотніцу – цётку Агнэсу, стрыечную маціну сястру…
– Да калгаснай сядзібы далёка?
– То хадзем пакажу. Мне ўжо статак назад гнаць…
Халоднае сонца хавалася за зубчастым лесам. Ад балотаў наплы-ваў зяблівы туман. Цярплівыя, добрыя і стаічныя каровы цягнуліся прасёлкам. Цётка Агнэса, радая нагодзе, распавядала пра жыццё. Маналог яе гучаў экзінтэйцыйна, бы малітва дзіцёнка, і прастадушна, як скарга ў сельсавет: няшчымніца, хваробы, здрабнелая бульба і старшыня калгаса «Чырвоны шлях», капрызлівы і фанабэрысты паночак… і за што на нашыя галовы такое ліха?..
– Вось ваш старшыня магілы дзядоў-прадзедаў нішчыць, а вы нават не абураецеся, – упікнуў спадарожнік. – Значыцца, годнасці ў вас няма, а як няма – то й цярпіце, што маеце. Хіба хлопцаў у вёсцы не засталося, каб таго нелюдзя па-цёмнаму падпільнаваць?
– Вой, што вы такое гаворыце! – скотніца перайшла на прыдушаны шэпт і нават адступіла на які крок, каб дыстанцыявацца ад крамолы. – Тыя, хто ўладай абураўся… то няма іх даўно. Хто ў Сібіры, а хто і ў зямлі. Дый у калгасе цяпер усё адно лепш, чым у вайну! За немцам бульба яшчэ драбнейшай радзіла!..
На калгаснай сядзібе было ціха, цёмна і сумна. Патыхала гноем, сцюдзёным капусным водарам і познімі кветкамі.
Агнэса пільна ўглядалася ў госцеў твар, эстэтычна чужародны калгасу, і ўваччу яе чыталася збянтэжанасць.
– Гавораце па-нашаму, а выглядаеце неяк дзіўнавата, – вынесла яна канчатковы прысуд. – То Маня-нябожчыца вам усё ж кім даводзілася?
– Мне тут усе сваякі, – мужчына агледзеўся. – Чым да Нясвіжа цяпер можна дабрацца?
– Папуткай хіба. Бачыце бляшаны дах? То старшынёва хата. За ёй «Сельпо», а там і дарога на Нясвіж…А як не з’едзеце – у мяне заначуеце, ву-унь тая хата.
* * *
Сінюшнае тэлевізійнае святло разлівалася ў зале, няўлоўна падобнай да падсобкі камісіёнкі: серванты з трафейнымі нямецкімі сервізамі, швейныя машынкі на люстраных шафах і дываны з лебедзямі. У старасвецкім фатэлі раскашаваў мажны свінавокі мужчына – абсмоктваў селядца пад самагон і пяліўся ў тэлеэкран. Тоўстыя пальцы срабрыліся луской, вусны блішчэлі рыбным тлушчам. Блакітныя блікі наліпалі на гаспадарскі твар – гідлівы і сыты, бы ў меланхалійнага вупыра.
Па тэлевізары паказвалі Амерыку: чарнаскурыя дзеткі ў трушчобах, кволыя галадранцы ў чарзе па талерку супу… Сакавіты барытон за кадрам смачна апавядаў пра імперыялізм, каланіялізм, дыскрымінацыю, беспрацоўе і галечу, а таксама пра бездухоўнасць амерыканскага ладу жыцця.
Бездухоўнасць ілюстравалася карцінкай: чорныя лімузіны перад Белым домам, афіцыянты са сподамі і шыкоўныя ўсмешлівыя капіталісты ў шыкоўных смокінгах, якія трымалі пад рукі шыкоўных жанчын у шыкоўных дэкальтаваных сукнях. Барытон патлумачыў, што так эксплуататары марнуюць мільёны, нарабаваныя ў амерыканскага пралетарыяту.