Голас з натоўпу
Ах, які жах!
Дырэктар
Я разумею, што жах, я сам не верыў уласнаму абсурду, і раптам... істота з’яўляецца! Яе выгляд амаль чалавечы... Ну, вось як мы з вамі...
Старшыня Савета (звоніць у званок)
Таварыш дырэктар, я заклікаю вас да парадку!
Дырэктар
Даруйце, даруйце! Я, вядома, зараз жа шляхам апытання і параўнаўчай звералогіі ўпэўніўся, што мы маем справу са страшным чалавекападобным сімулянтам, і што гэта самы страшэнны паразіт. Не буду ўдавацца ў падрабязнасці, тым больш што яны вам зараз адкрыюцца ў гэтай у поўным сэнсе дзіўнай клетцы.
Іх двое — розных памераў, але аднолькавых па сутнасці: гэта славутыя «клопус нармаліс» і... і «абывацеліус вульгарыс». Абодва водзяцца ў затхлых матрацах часу.
«Клопус нармаліс», растлусцеўшы і ўпіўшыся на целе аднаго чалавека, падае пад ложак.
«Абывацеліус вульгарыс», растлусцеўшы і ўпіўшыся на целе ўсяго чалавецтва, падае на ложак. Уся розніца!
Калі працоўнае чалавецтва рэвалюцыі абчэсвалася і курчылася, саскрабаючы з сябе бруд, яны звівалі сабе ў гэтым самым брудзе гнёзды і домікі, білі жонак і прысягалі Бебелем [54], і адпачывалі і бесклапотна праводзілі час у шатрах уласных галіфэ. Але «абывацеліус вульгарыс» яшчэ страшнейшы. З яго пачварнай мімікрыяй ён заваблівае тых, каго абкусвае, прыкідваючыся то цвыркуном-вершаплётам, то рамансагалосай птахай. У тыя часы нават адзенне ў іх было мімікрыруючым — птушынае аблічча — крылатка і хвастаты фрак са снежна-белай крухмальнай грудкай. Такія птахі звівалі гнёзды ў ложах тэатраў, грувасціліся на дубах опер, пад Інтэрнацыянал у балетах чухалі нага аб нагу [55], звісалі з галінак радкоў, стрыглі Талстога пад Маркса, галасілі і енчылі ў абуральных колькасцях ...даруйце за выраз, але мы на навуковым дакладзе, паскудзілі ў колькасцях, якія не могуць быць разглядаемыя, як дробная птушыная прыкрасць.
Таварышы! Аднак... пераконвайцеся самі!
Робіць знак, служыцелі раскрываюць клетку; на п’едэстале клапіны куфэрак, за ім узвышэнне з двухспальным ложкам. На ложку Прысыпкін з гітарай. Зверху ў клетцы звешваецца жоўтая абажурная лямпа. Над галавой Прысыпкіна ззяючы вянок — веер паштовак. Бутэлькі стаяць і ляжаць на падлозе. Клетка абкружана плявальніцамі. На сценах клеткі — надпісы, з бакоў — фільтры і азанатары. Надпісы: 1. «Асцярожна — плюецца!» 2. «Без даклада не ўваходзіць!» 3. «Беражыце вушы — яно лаецца!» Музыка сыграла туш; асвятленне бенгальскае; адрынуты натоўп набліжаецца, анямелы ад захаплення.
Прысыпкін
Дырэктар
Таварышы, падыходзьце, не бойцеся,— яно зусім ціхмянае. Падыходзьце, падыходзьце! Не хвалюйцеся: чатыры фільтры па баках затрымліваюць лаянку на ўнутраным баку клеткі, і вонкі даходзяць нешматлікія, але зусім годныя словы. Фільтры прачышчаюцца штодзённа спецыяльнымі служыцелямі ў супрацьгазах. Глядзіце, яно будзе зараз так званае «курыць».
Голас з натоўпа
Ах, які жах!
Дырэктар
Не бойцеся — зараз яно будзе так званае «натхняцца». Скрыпкін,— перакуліце!
Скрыпкін цягнецца да бутэлькі з гарэлкай.
Голас з натоўпа
Ах, не трэба, не трэба, не мучайце бедную жывёліну!
Дырэктар
Таварышы, гэта ж зусім не страшна: яно ручное! Глядзіце, я яго выведу зараз на трыбуну. (Ідзе да клеткі, надзявае пальчаткі, правярае пісталеты, адчыняе дзверы, выводзіць Скрыпкіна, ставіць яго на трыбуну, паварочвае тварам да месцаў пачэсных гасцей.)
Ану, скажыце што-небудзь кароценькае, пераймаючы чалавечы выраз, голас і мову.
Скрыпкін (пакорліва становіцца, пакашлівае, падымае гітару і раптам паварочваецца і кідае позірк у глядзельную залу. Твар Скрыпкіна мяняецца, ён у захапленні. Скрыпкін адштурхоўвае дырэктара, кідае гітару і крычыць у глядзельную залу)
Грамадзяне! Браткі! Свае! Родныя! Адкуль? Колькі вас? Калі ж вас усіх размарозілі? Чаму ж я адзін у клетцы? Родныя, браткі, прашу ўсіх да мяне! За што ж я пакутую? Грамадзяне!..
Галасы гасцей
54
Бебель Аўгуст (1840—1913) — адзін з заснавальнікаў германскай сацыял-дэмакратыі і Другога Інтэрнацыянала.
55
«...пад Інтэрнацыянал у балетах чухалі нага аб нагу...» — магчыма, намёк на адзін з танцаў амерыканскай танцоўшчыцы Айседоры Дункан, які яна выконвала ў час свайго прабывання ў Савецкай Расіі пад музыку «Інтэрнацыянала».