Складванне гэтай «Новагародскай дзяржавы» было паскорана і знешнімі палітычнымі прычынамі — пагрозай з боку крыжакоў і татараў. Тым, для каго застаюцца аўтарытэтамі заснавальнікі навуковага камунізму, адрасую выказванне на гэты конт Ф. Энгельса, які адзначыў, што ўкраінскія і беларускія землі «знайшлі сабе абарону ад азіяцкага нашэсця, далучыўшыся да так званага Літоўскага княства»[322]. Як бачым, Ф. Энгельс лічыў гэтую дзяржаву Літоўскай толькі па назове, што і адпавядае сапраўднасці. Сучасныя летувіскія землі ў гэтай дзяржаве займалі толькі дзесятую частку яе тэрыторыі, і з гэтай прычыны, вядома, не маглі ў ёй дамінаваць. У старой гістарыяграфіі факт пашырэння ў Вялікім Княстве Літоўскім славянскай беларускай мовы, культуры тлумачыўся звычайна тым, што, маўляў, літоўскія князі заваявалі славянскую тэрыторыю, і таму, каб кіраваць такой вялізнай прастораю, павінны былі прыняць славянскую мову і культуру як панавальныя ў дзяржаве. Як мы бачылі, ніякай літоўскай заваёвы нават у самым пачатку гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, не было. Ф. Энгельс адкінуў такое яўна валюнтарысцкае тлумачэнне ўтварэння Вялікага Княства, адзначыўшы, што ў гэтым гаспадарстве «ва ўладанні саміх літоўцаў» былі толькі «паўночныя землі Прыбалтыкі»[323], г. зн. уласна летувіскія (жамойцкія) землі, а не ўсе землі дзяржавы. К. Маркс таксама разглядаў Вялікае Княства Літоўскае як славянскую, «рускую» дзяржаву. Ён пісаў у сваёй працы «Сценька Разін»: «Русь тады была падзеленая на дзве дзяржавы: Маскву і Літву»[324]. Славянскі характар Вялікага Княства Літоўскага быў ужо перадвызначаны, як мы бачылі, пры ўтварэнні гэтай дзяржавы ў сярэдзіне ХІІІ ст.
Падсумоўваючы ўсё сказанае ў гэтай кнізе, мы прыходзім да наступных высноваў.
Ніводная гістарычная крыніца не пацвярджае літоўскай заваёвы Чорнай Русі ды іншых беларускіх земляў, што нібыта і паклала пачатак утварэнню Вялікага Княства Літоўскага. Такое сцверджанне ўзнікла ў сярэдзіне ХVІ ст., каб ідэалагічна абгрунтаваць права вялікага князя літоўскага на беларускія землі, значная частка якіх тады часова была занята войскамі Івана Жахлівага. Праз «Кроніку» М. Стрыйкоўскага гэтая версія перайшла ў многія кнігі па гісторыі, пазней была некрытычна прынятая шмат якімі даследнікамі і, стаўшы традыцыйнай, доўгі час не пераглядалася.
Значнай перашкодай для аб'ектыўнага асвятлення працэсу ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага ёсць атаясамліванне летапіснай Літвы з усходняй часткай сучаснай Летувы. Аднак гістарычныя сведчанні і тапаніміка паказваюць, што пад Літвой у ХІ-ХІІІ стст. разумелася тэрыторыя Верхняга Панямоння, якая знаходзілася паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Новагародскай землямі і якая побач з імі з'яўлялася адным з гістарычных рэгіёнаў Беларусі. Менавіта яна і была далучаная да Новагародка спачатку ў 50-х гадах ХІІІ ст. літоўскім перабежнікам Міндоўгам, а пасля ў 60-х гадах ХІІІ ст. канчаткова яго сынам Войшалкам. Гэта было першым крокам у пашырэнні ўлады Новагародка, які дасягнуў да таго часу значнага эканамічнага, палітычнага і культурнага развіцця, на іншыя беларускія і балцкія землі. Толькі гэтым і можна вытлумачыць, чаму Новагародак стаў першай сталіцай Вялікага Княства Літоўскага. Адсюль, з Беларускага Панямоння, дзе знаходзілася летапісная Літва, і пайшло найменне новай дзяржавы як Літоўскай.
Тое, што ўтварэнне Вялікага Княства Літоўскага суправаджалася заваёвай балцкіх земляў (Літвы, Нальшчанаў, Дзяволтвы), знішчэннем і выгнаннем іх феадалаў, адхіляе пашыранае ў навуцы сцверджанне, што ўзнікненне гэтай дзяржавы дыктавалася іхнымі інтарэсамі. Паколькі ўтварэнне Вялікага Княства Літоўскага было найперш вынікам эканамічнага, палітычнага і культурна-этнічнага збліжэння і аб'яднання беларускіх земляў, то гэты гістарычны працэс быў у інтарэсах беларускіх феадалаў, што і характарызуе гэтую дзяржаву найперш як беларускую. Таму становіцца зразумелым, чаму ў Вялікім Княстве Літоўскім панавальнае месца заняла беларуская культура і дзяржаўнай стала беларуская мова.
КРЫНІЦЫ І ЛІТАРАТУРА
1. Антонович В. Б. Очерки истории Великого княжества Литовского. Киев, 1878. С.25; Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства. М., 1915. С.14; Советская историческая энциклопедия. Т.3. С.246; Гісторыя Беларускай ССР. Мн., 1972. Т.1. С. 125–126; История Литовской ССР. Вильнюс 1978. С.34.
2. Дашкевич Н. П. Литовско-Русское государство // Университет. изв. Киев, 1882. № 8. С.325.
3. Алексеев Л. В. Полоцкая земля. М., 1966. С.288.
4. Пашуто В. Т. Образование Литовского государства. М., 1959. С.341.
5. Ibidem. С.8.
6. Дмитриева Р. П. Сказание о князьях владимирских. М.; Л., 1955. С.109.
7. Полное собрание русских летописей (ПСРЛ). М., 1975. Т.32. С. 17–19, 130.
8. ПСРЛ. М., 1962. Т.2. Стб.526–527.
9. ПСРЛ. Т.32. С.20, 21, 23, 130.
10. Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Zmudska i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. T.1. S.242.
11. Дашкевич Н. П. Княжение Даниила Галицкого. Киев, 1873. С.175.
12. Татищев В. Н. Разговор двух приятелей о пользе науки и училищ // Чтения в имп. О-ве истории и древностей российских. М., 1887. Кн.1. С.138.
13. Соловьев С. М. История России. М., 1963. Т.3. С.151.
14. История БССР. Мн., 1961. Т.1. С. 64–65.
15. Абецадарскі Л.С. ды інш. Гісторыя БССР. Мн., 1985. С.32.
16. Греков В. Д. Киевская Русь. М., 1949. С. 499–500.
17. Пресняков А. Е. Лекции по русской истории. М., 1939. Т.2. Вып.1. С.5.
18. Алексеев Л. В. Op.cit. С.290.
19. Ibidem.
20. Ibidem.
21. Ibidem.
22. Насонов А. Н. Русская земля и образование Древнерусского государства. М., 1951. С.149.
23. Тихомиров М. Н. Древнерусские города. М., 1956. С.362.
24. Алексеев Л. В. Op.cit. С. 256–257.
25. Ibidem. С.290.
26. Ibidem. С.253.
27. ПСРЛ. Т.2. Стб.620.
28. Алексеев Л. В. Op.cit. С.280.
29. Ibidem. С.282.
30. ПСРЛ. М., 1962. Т.1. Стб.403–404.
31. ПСРЛ. Т.2. Стб.690–694.
32. Алексеев Л. В. Op.cit. С.153.
33. ПСРЛ. Т.2. Стб.692.
34. Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1959. Т.1. С.75.
35. ПСРЛ. Л., 1927. Т.1. Вып.2. С.302.
36. ПСРЛ. Т.2. Стб.752–753.
37. Пашуто В. Т. Op.cit. С.42.
38. Дмитриев М. Несколько слов исторического обозрения Новогрудка // Вестн. имп. Рус. географ, о-ва, СПб, 1858. Т.24. С.230.
39. Тихомиров М. Н. Op.cit. С.42.
40. ПСРЛ. Т.2. Стб.731–732.
41. Новгородская ІV летопись. Пг., 1915. Вып.1. С.116.
42. Татищев В. Н. История Российская. М.; Л., 1962. Т.2. С.79.
43. Ibidem. С.243, 284.
44. Sіownik geograficzny. Warszawa, 1884. T.7. S.255.
45. ПСРЛ. Т.2. Стб.141.
46. Барсов Н. Очерк русской исторической географии. Варшава, 1873. С.41.
47. Гуревич Ф. Д. Древние города Белорусского Понемонья. Мн., 1982. С.6.
48. Гурэвіч Ф.Д. Заснаванне Навагрудка // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1985. № 3. С.73.
49. Татищев В. Н. Op.cit. Т.2. С. 133–134.
50. Археологические открытия 1965 г. М., 1966. С. 165–168.
51. Татищев В. Н. Op.cit. Т.2. С.142.
52. ПСРЛ. Т.2. Стб.753.
53. Ibidem. Стб.776.
54. Ibidem. Стб.819.
55. Гуревич Ф. Д. Древности Белорусского Понеманья. М., 1962. С.60.
56. Гуревич Ф. Д. Древний Новогрудок. Л., 1981. С. 138–139.
57. Ibidem. С.157.
58. Ibidem. С. 148–157.
59. ПСРЛ. Т.2. Стб.776.
60. Ibidem. Стб.292, 631.
61. Ibidem. Стб.847.
62. Ibidem. Т.2. Стб.831.
63. Гуревич Ф. Д. Древности Белорусского Понеманья. С.133.
64. Ibidem. С.133.
65. Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Мн., 1981.