Аднак найбольш верагодна, што да Новагародка адносіцца запіс у Сафійскім І летапісе, дзе пад 1044 г. сказана: «Ходи Ярослав на литву, а на весну заложил Новогород и сделал и». Такі ж запіс і пад тым жа годам ёсць ў Ноўгарадскім ІV летапісе[41] і ў В. Тацішчава[42]. Гэты гісторык быў першым, хто выказаў думку, што згаданы тут Ноўгарад і ёсць Новагародак Літоўскі[43], г. зн. сучасны Наваградак. Аднак яна засталася незаўважанай і забытай. На карысць яе гаворыць наступнае. Ва ўсіх памянёных вышэй летапісах заснаванне Новагародка звязваецца з паходам Яраслава Мудрага на літву. А ў тым часе, як убачым, пад літоўскай зямлёю разумелася не сучасная Летува, а тэрыторыя Верхняга Панямоння. Менавіта паход Яраслава Мудрага і меў за мэту заваяванне гэтай літвы. А. Ельскі адзначаў, што Новагародак узнік на мяжы старажытнай літвы і яцьвягаў[44], што і слушна, бо пацвярджаецца летапісам, у якім сказана, што паход на літву Яраслаў Мудры зрабіў пасля паходу на яцьвягаў у 1038 г.[45]. Аб населенасці Новагародскай зямлі ў мінулым яцьвягамі сведчыць тапаніміка[46]. Тое, што яцьвягі складалі значную частку насельніцтва ў Новагародскай зямлі, гаворыць за іх важкі ўклад, які яны ўнеслі ў справу ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага. Праўда, Ф. Гурэвіч аспрэчвае паказаную дату заснавання Новагародка. Але яе довады вельмі няпэўныя, бо ў адной працы яна сцвярджае, што гэты горад заснаваны ў першай палове ХІ ст.[47], у другой сказана, што ў другой палове ХІ ст.[48], пры гэтым не тлумачачы, чаму яна змяніла сваю думку. Пабудова Новагародка павінна была забяспечыць панаванне Кіева над яцьвягамі і літвой, аб чым і сведчыць хуткае яго будаўніцтва, якое, паводле В. Тацішчава, працягвалася толькі вясну і лета. Горад адначасова стаў і важным цэнтрам славянскай каланізацыі, пра што сведчыць наступнае паведамленне Тацішчава. На падставе летапісу, які быў у яго распараджэнні, ён пісаў, што ў 1119 г. менскі князь Глеб ваяваў Новагародскую зямлю[49], што належала аднаму з сыноў Уладзіміра Манамаха. Гэтае паведамленне, сведчыць пра залежнасць Новагародка ад Кіева і тым жа часам паказвае яго рост, які быў вынікам каланізацыі і сцягвання вакол сябе пэўнай тэрыторыі, што і прывяло да ўтварэння Новагародскага княства. Каштоўнай з'яўляецца наступная звестка пра Новагародак, якую знаходзім зноў-такі ў В. Тацішчава. У ёй паведамляецца, што ў 1130 г. кіеўскі князь Мсціслаў пасля паходу на літву вярнуўся ў Новагародак, дзе заклаў царкву (відаць, яе рэшткі выявіў М. К. Каргер у 1961 г.[50]), і адтуль пайшоў у Кіеў[51]. Гэтае паведамленне пацвярджае значэнне Новагародка як апорнага пункта кіеўскіх князёў для сваіх паходаў на літву.
Амаль праз стагоддзе зноў з'яўляецца вестка аб Новагародку на старонках Іпацеўскага летапісу. У ім пад 1228 г. паведамляецца пра ўдзел новагародцаў разам з тураўцамі і пінянамі ў кааліцыі з іншымі князямі ў паходзе на Камянец супраць Данілы Галіцкага[52]. На падставе гэтага можна меркаваць, што барацьба паміж Кіевам і Галічам тады ішла ў значнай меры з-за Турава-Пінскай і Новагародскай земляў. Гэта тым больш верагодна, што наступнае паведамленне Іпацеўскага летапісу пад 1235 г. ясна гаворыць пра залежнасць Новагародка і літвы ад Данілы Галіцкага: «Даниил возведе на Конрада литву Мандога Изяслава Новогородьского»[53]. Сама каштоўнае ў гэтай вестцы тое, што, паводле яе, Новагародак меў свайго князя. Аднак Новагародак быў не толькі цэнтрам асобнага княства. Летапісныя звесткі 50-60-х гадоў ХІІІ ст. гавораць пра наяўнасць цэлага гістарычнага абшару — Новагародскай зямлі[54].
Да сярэдзіны ХІІІ ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця, чаму спрыяў шэраг фактараў. Тут было добра развітое земляробства, якому спрыяла ўрадлівая глеба, што не патрабавала вельмі цяжкай апрацоўкі (чаго не было ў Падзвінні). Новагародская зямля была краінай развітых рамёстваў. Тут здабывалася жалеза і была наладжаная вытворчасць разнастайных вырабаў з яго, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавалі ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы[55].
Усё гэта ў першую чаргу датычыць Новагародка. Так, па колькасці жалезных знаходак ён адзін з сама багатых гарадоў[56]. Можна меркаваць, што адной з прычын шпаркага эканамічнага росту Новагародка з'яўлялася тое, што ён быў размешчаны побач з багатымі пакладамі балотнай руды, пра што можа сведчыць найменне блізкага пасёлка Руда. Аднак вядучай галіной у Новагародку была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Праца кавалёў па золаце і ювеліраў у ХІІ ст. набыла асаблівае значэнне. Яна ператварыла іх у досыць заможных месцічаў[57].
Адначасова археалагічныя матэрыялы сведчаць, што Новагародак не толькі вызначаўся інтэнсіўным нутраным жыццём, але і меў шырокія вонкавыя сувязі. У гэтым дачыненні асабліва паказальны такі факт. Новагародак, які памерамі сваёй умацаванай часткі (2,5 га) належаў да невялікіх гарадоў, знаходкамі імпартных прадметаў раскошы супернічае з усімі ўсходнеславянскімі гарадамі, мае ўнікальныя рэчы. Новагародскі імпарт з поўнай падставай дазваляе лічыць, што ў ХІІ-ХІІІ стст. горад вёў інтэнсіўны гандаль заморскімі таварамі. Новагародак гандляваў з Полацкам і старажытнаўкраінскімі гарадамі, з Прыбалтыкай і Польшчай, з Візантыяй і Блізкім Усходам[58].
У выніку развіцця рамёстваў і гандлю, наяўнасці шчыльнага сельскага насельніцтва на параўнаўча невялікай тэрыторыі Новагародскай зямлі было шмат гарадоў: апрача сталічнага — Слонім, Ваўкавыск, Гарадзен (Горадня), Здзітаў, Зэльва, Свіслач ды інш. Хоць летапіс іх упершыню называе толькі ў ХІІІ ст., але яны, як паказвае археалогія, узніклі значна раней — у канцы Х-пачатку ХІ ст. Як сведчыць Іпацеўскі летапіс, у Новагародку (1235)[59], Горадні (1128 ды інш.)[60], Ваўкавыску (1256)[61], Свіслачы (1256)[62] былі свае князі. Можна думаць, што яны былі і ў іншых гарадах, як, напрыклад, у Слоніме (пад 1281 г. у Іпацеўскім летапісе прыгадваецца Васілька Слонімскі, магчыма, князь). Значыць, гэтыя гарады з'яўляліся цэнтрамі асобных удзелаў. Аднак усе яны шчыльна гуртаваліся вакол Новагародка, князь якога, магчыма, меў для ўсіх іх значэнне вялікага князя. Цэнтральнае становішча Новагародка і вызначыла назоў гэтай зямлі. Летапісы не зарэгістравалі ніводнага выпадку міжусобнай барацьбы яе князёў. Новагародская зямля была краінай развітога феадальнага грамадства. Ужо ў ХІ ст. тут панаваў феадалізм і вылучылася сацыяльная верхавіна грамадства, побыт якой вызначаўся выключнай раскошай[63]. Наяўнасць багатых магіл побач з мноствам безынвентарных сведчыць пра выразную сацыяльную дыферэнцыяцыю грамадства Новагародскай зямлі[64]. Аб высокім сацыяльна-эканамічным і культурным развіцці Новагародскай зямлі гавораць і археалагічныя даследванні Ваўкавыска[65], Слоніма[66], Здзітава[67]. Асабліва ў гэтым дачыненні вызначаўся Гарадзен (Горадня). Тут, як і ў Полацку, у ХІІ ст. склалася свая самабытная архітэктура, найбольш выдатным помнікам якой з'яўляецца Каложская царква[68].
Новагародская зямля мела выгоднае геаграфічнае становішча, і гэта асабліва праявілася ў сярэдзіне ХІІІ ст.: «У перыяд двух вялікіх бедстваў, якія абрынуліся на Кіеўскую Русь, Польшчу і Прыбалтыку, — мангольскай заваёвы і крыжовых паходаў, - Беларускае Панямонне было параўнаўча бяспечнай тэрыторыяй»[69]. І таму яно з сярэдзіны ХІІІ ст. стала прытулкам для жыхароў шмат якіх краёў Усходняй Эўропы, што ратаваліся ад жорсткіх заваёўнікаў з Усходу і Захаду[70]. Прыліў новага насельніцтва, зразумела, не мог не выклікаць яшчэ большага развіцця прадукцыйных сілаў Новагародскай зямлі, што ў першую чаргу выкарысталі для свайго ўзбагачэння яе феадалы. Маючы ў сваіх руках вялікія багацці, яны былі зацікаўленыя ва ўсталяванні больш моцнай дзяржаўнай улады, з дапамогай якой можна было б трымаць у пакоры сялян і рамеснікаў, захопліваць новыя землі.
Адначасова тут ва ўмовах перамешвання этнічна разнастайнага насельніцтва фармавалася новая арыгінальная культура. Археалагічныя знаходкі паказваюць, што ў ёй «дзівосна перапляталіся мясцовыя, паўднёвыя і заходнія рысы, але дамінавала ўсходнеславянская культура. Вельмі магчыма, што менавіта ў гэтых умовах былі закладзеныя першыя асновы беларускай народнасці»[71]. Як бачым, найноўшыя навуковыя дадзеныя адхіляюць укаранелую ў навуцы думку, паводле якой фармаванне беларускай народнасці і культуры пачалося дзесьці ў ХІV-ХVІ стст., пасля ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага.