Вікця зашмаргнула фіранку, зноў схавала ад яго ўсё, што было ў іхняй хаце, змушаючы яго адчуць яшчэ болей адзінокую непрытульнасць i прыкрую сваю непатрэбнасць.
«Лепш сцёк бы я на тым чужым полі крывёю...— адчайна падумаў.— Каб не ведаў, не бачыў такога вечара...»
Гарбацэвічаў сабака не заціхаў, вар'яцеў ад злосці; ляснула клямка ў сенцах — i чалавек, схамянуўшыся, шуснуў ад суседавага плота i шпарка-шпарка пашыбаваў, але не да блізкага роднага дома, а па дарозе да цёмных Могліц. Толькі за панылаю карчмою запыніўся, адчуваючы, што далей ісці няма моцы: ад доўгай хады падбіліся ногі, баліць паранены плячук, ные, заходзіцца ад журбы душа, а па-другое, куды бегчы ад бацькоў? Да Гаспадара-каменя? Але што той, нямы валун, паможа? Запыніўся, адчуваючы, што сплылі ад яго радасць, узбуджэнне, а абрынулася бяссілле, знібее дух. Калі яшчэ засталася ў душы пяшчота, дык гэта толькі да дзіцяці, нядаўна ўбачанага праз акно...
2.
— Хто там? — запытаў з сянец бацька. Прыглухла, трывожна.
— Я, тата,— ціха адказаў ён, адчуваючы, як зноў устрапянулася абвялае сэрца.
Бацька замаўчаў, нязграбна зашкрэбаў каля вушака. Здаецца, не мог намацаць кручок. Урэшце адчыніў дзверы, паказаўся — у белай кашулі i сподніках, босы i, як здалося, зусім нізкі.
— Гэта ты, Янак? — здзівіўся, нейкую хвіліну пастаяў моўчкі, нібы разгубіўшыся, a пасля нечакана прытуліўся, цярнуў шчэццю i затрымцеў, як стары адзінокі ліст у познюю халодную восень.— Дзякуй богу, жывы...
Янка меў злосць i крыўду на бацьку (якраз ён не дазволіў перад вайною ўзяць замуж Зосю), але цяпер расчуліўся: стары, заўсёды скупы на ласку, нават суровы, у гэтую хвіліну быў нязвыкла аслабелы i пяшчотны.
— Жывы, як бачыце,— з камяком у горле прамовіў Янка, спрабуючы пажартаваць. Хоць i праз сілу,— А вы што — імшу па мне ўжо справілі?
— Справілі — не справілі, але...— бацька ў знак прывітання сціснуў яго за локці.— Які ўжо час ні слыху ні дыху...— Пасля, нібы апамятаўшыся, зашаптаў:— Пачакай, ці не ўцёк ты з фронту? У нас — чужыя людзі...
— Не, тата,— адказаў Янка.— Я не дэзерцір. Камісаваны.
— Тады хадзем у хату. О то зараз мітульгі, слёз будзе!
У цёмнай кухні бацька затупаў да камінка, абмацаў лучыну i пачаў выгортваць ёю з пліты вуголь. Янка, запыніўшыся ў парозе, скінуў пляцак i апусціў яго на лаву.
— Маці прадчувала, што будзе госць,— загаманіў бацька.— Удзень усё падала з яе рук. Цяпер нiяк не магла заснуць. Яшчэ зусім нядаўна гаварыла мне: «Чуеш, топчацца, ірвецца з ланцуга сабака? I брэша не злосна — не на чужога. Можа, кажа, нехта з нашых хлопцаў дадому ідзе. Выйдзі, стары, зірні...» А я аж зазлаваў: «Спі сама, i мне заснуць хоць сёння дай. Хто цяпер вернецца?» Не, маці — у адно: «А я табе гавару, што свой чалавек ідзе!» — «Чаму ж,— злуюся,— сабака з паўгадзіны танцуе ля будкі? Што — свой стаіць у двары, гуляе з сабакам, a ў хату не ідзе?! Не, гуляе наш Гуз. Можа, i з прыблуднаю якою паненкаю...»
Янка слухаў i здзіўляўся: якое чулае матчына сэрца!
Замёр: рыпнулі дзверы з белай хаты i з-за печы пачуўся матчын узбуджаны голас:
— Ясь, ты сам сабе ці з кім гамоніш?
— Хадзі-хадзі сюды, прарочніца! — лагодна прамовіў той.— Госць такі ў хаце!
Маці хуценька зашлэпала да ix — босая, у доўгай кашулі.
— Яначак! Сыночак! — таксама пазнала i без святла, кінулася, абцалавала.— Жывенькі... Дома...— Заплакала, i не то яе, не то ўжо i яго слязіны пацяклі па шчоках, салёна апяклі вусны.
— Каб прымела, дык i на рукі ўхапіла б! — зноў пажартаваў бацька, дзьмухаючы на вуголь i запальваючы на камінку лучыну.
Калі зацяпліўся агонь, скупа асвятліў гэтую, чорную, хату, Янка ў адзін міг агледзеў усё роднае, сваё: кволенькую, ссівелую маці, злыселага ды высахлага бацьку, хату—белую печ, чатырохкантовыя, у свой час выгабляваныя, а цяпер падрудзелыя бэлькі, дошкі на столі, цемнаватую, але знаёмую святую карціну «Судны дзень» у тым, дальшым куце. Калі ж апусціў вочы на дол, дык на току ад вулічнай сцяны i да сярэдзіны хаты ўбачыў разасланыя кулі саломы, а на ёй — пяць ці шэсць накрытых кажухамі i шынялямі чалавек. Па галовах, што тырчэлі з-пад накрывак, пазнаў: мужчыны. Значыць, салдаты-пастаяльцы.
Здаецца, хата стала меншая, ніжэйшая, як была раней, састарэла, як i яе гаспадары, а ён (калі пабыў на свеце i шмат чаго пабачыў) нібы ўжо старонні тут чалавек.