— Можа, i так,— згадзіўся Янка. Прамовіў з павагаю да бацькі: той малапісьменны, але кемны, разважлівы чалавек.
— Так,— пацвердзіў сам свае словы стары.— Адзін разявіў рот i не можа праглынуць вялікі кавал, a другі не можа праткнуць яму глотку... A калі не могуць адзін аднаго падужаць, дык валтузяцца ці топчуцца на адным месцы, спадзеючыся: не памог салдацкі штык, дык, можа, выратуе бог... А як людзі кажуць? Мора ваду п'е, а вайна — кроў...
— Крыві, i салдацкай, i цывільнай, нямала пралілося ўжо,— уздыхнуў Янка.— Ад крыві, можа, зямля наша ўжо сырая...
— I крыві, i слёз, як ты кажаш, пралілося ўжо многа, i трат усякіх процьма, i бяды ды гора ўдосталь. Бо хто чым ваюе, ад таго i сам гіне.
— Застагнаў, тата, люд. I па ўсёй Расеі,— сказаў Янка.— I, чулі, нават забунтаваў. I па вёсках, i па гарадах, i ў арміі. Дэзерціраў процьма.
— Змучыліся людзі...— уздыхнуў бацька.— Я спачуваю i салдатам, i цывільным, але я, скажу табе па праўдзе, i баюся. Цар ад свайго не адступіць, будзе біцца з Вільгельмам да канца. Калі свой жа люд пачне замінаць альбо бунтаваць, дык не пашкадуе. Паб'е ўсіх нелітасціва, як біў ужо. Як i кажа наш пастаялец з-пад Пярмі, пусціць вялікую кроў i свайму народу.
— Але ж i гэтак без канца цягнуцца не можа...
— Кажу ж, сын, i спачуваю, i баюся...
— У нас быў адзін бальшавік,— прамовіў Янка,— дык ён гаварыў: цяпер трэба пайсці ca зброяй на цара, на міністраў. Скінуць ix, паставіць новую ўладу, вайну запыніць, нам, вясковым, аддаць панскую i казённую зямлю...
— Калі свае пойдуць на сваіх ca штыком, дык тады ўжо, можа, i канец свету будзе...— уздыхнуў бацька.— Ніколі ж яшчэ такое да дабра не прыводзіла...
Янка змаўчаў, бо таксамa асцерагаўся такога.
— Божа, мой божа! — застагнала маці, здаецца, перажагналася.— Чаму ты такі нелітасцівы?! Чаму гэтак пакутуюць людзі?! За якія такія грахі?!
— Бог, а можа, i дар тут ні пры чым,— прамовіў бацька, чалавек рэлігійны, сціплы i сумленны.— Вымудроўваюць, пачалі вайну паны, міністры. Мала ім свайго, захацелася i чужога... Найперш з-за ix народ пакутуе...
«Дык шчаслівы я ці не шчаслівы, што вярнуўся дадому? — з трывогай падумаў Янка.— Уцёк з пекла, але трапіў не ў рай...»
4.
Апошні час Зося прызвычаілася падымацца з пасцелі позна.
Сёння яна прачнулася, калі парушылася цішыня: вярнуўшыся з двара, усе сышліся ў чорнай хаце, затупалі i загаманілі. Надта гучна забурчэў гаспадар, свёкар.
— Ідзі будзі сваю паню,— прычапіўся да Віці.— А то не толькі праспіць сняданак, але i адлежыць бакі.
— Сёння нядзелька, дык няхай i адпачне,— пачала астуджваць мужа свякроў.— Прыйдзе вясна, лета, дык нападымаецца i да золку, i на досвітку.
— Не надта падхопіцца i кінецца да работы,— папікнуў той, зафыркаў — відаць, мыўся каля парога над ражкаю. Пасля, мусіць, выціраючыся, дадаў: — Ох, любіць пахварэць на пані! Як i з панскага роду... З-за яе, можа, сама пазней за ўсіх у вёсцы снедаем. Можа, каторыя ўжо збіраюцца палуднаваць.
— Нічога яшчэ не позна,— адказала свякроў.— Нямкевічы гэтаксама яшчэ не снедалі. I Ясь, i Анця на дварэ яшчэ.
Зося не пакрыўдзілася i не зазлавала на бурклівага свёкра. I не таму, што не апякла яго горкая звяга — за свае нявесткаванне прывыкла ўжо не зважаць па абразы i папрокі. Не тое што раней. Напачатку, як толькі прыйшла сюды, нямала папакутавала. I не ад цяжкай работы, хоць тут працавалі ўсе неяк дзіка — да змогі i змардавання (заўсёды было мала белага дня, хоць прыкупі яго). Пакутавала, бо цяжка прывыкала да чужой багатай, але нямілай сям'і.
Віця быў i ёсць яе цень, любіць, беражэ да надакучлівасці, Анелька памяркоўная, свякроў спагадлівая. Але i з імі, закаханым мужам, добрымі кабетамі, ёй цяжка. Невыносная пакута — быць жонкай нялюбаму чалавеку, прыкідвацца i хітраваць з залувіцаю, якая ўсё пра цябе ведае. З негадзівым свёкрам, як ні дзіва, ёй было лягчэй: той i не хацеў мець яе за нявестку, i не таіў гэтага. Дык вось яго нянавісць не прыгнятала, а, наадварот, апраўдвала яе грэх з Янкам, давала ёй сілы i волю.
Стары Гарбацэвіч — працавіты, гаспадарлівы, ашчадны, але сварлівы i злы чалавек — не толькі неўзлюбіў, але з першага дня пачаў крычаць, папікаць, што «голая i няўмелая». Спачатку яна кідалася да работы, стараючыся i дагадзіць, i суцешыцца, альбо плакала сам-насам у якім зацішку ці дома перад бацькамі. Не ад мужа, а найперш ад свёкравай знявагі яна яшчэ пазалетась сыходзіла ў прочкі, ды родныя бацькі не прылашчылі, змусілі вярнуцца да Гарбацэвічаў. Пасля, калі нарадзіўся Антонік, калі адчула, што ёй, як таму перасаджанаму дрэўцу, трэба ўкараняцца тут, пачала не толькі звыкацца з гаспадаровым прыкрым характарам, але i падаваць свой голас. На Віцю i Анельку навучылася пакрыкваць, са свекрывёю ўпотай i моўчкі аспрэчвала гаспадыніна права, асмелілася агрызацца са свёкрам, ён забурчыць — яна абарве, ён падыме крык — яна таксама крыкне. Ён у шале лямантаваў, нагамі тупаў, біцца кідаўся, намагаючыся зламаць яе неспадзяванае бунтарства, волю i годнасць. Але не зламаў, адступіў, толькі яшчэ больш знелюбіў. Віця, Анелька i свякроў, калі яна зноў зацяжарала, яшчэ болей пагарнуліся да яе, пачалі аберагаць ад работы, шанаваць i заступацца, бо, мусіць, радаваліся, што другое дзіця пэўна ўжо будзе іхняй крыві. Праўда, Вікця часамі, здаецца, i асцерагалася яе самастойнасці. Мусіць, баялася, каб некалі, калі яны, старыя, памруць, яна не стала ўладная, каб Віця дарэшты не апынуўся ў яе пад пятою.