Сакрат Яновіч
ПАД ЗНАКАМІ АРЛА Й ПАГОНІ
Падрыхтаванае на падставе: Сакрат Яновіч, Пад знакамі Арла й Пагоні — Крынкі: Stowarzyszenie Villa Sokrates, 2003. — 120 с.
ISBN 83-913706-3-1
Рэдактар: Ніна Баршчэўская
© Камунікат.org, 2012
Ад Аўтара
Кніжка „Пад знакамі Арла й Пагоні” ўяўляе сабою збор кароткіх гутарак, прысьвечаных польска-беларускім суадносінам у гісторыі. Гэта ня выклад гісторыі Беларусі, але вольны пераказ цікавейшых момантаў у фармаваньні беларускай нацыянальнай сьвядомасьці, культуры, таксама пад уплывам палякаў; менавіта - момантаў, якія павінны зацікавіць Шаноўнага Чытача й заахвоціць да заглыбленьня ў родную мінуўшчыну.
Беларусы фармаваліся пад заходнім уплывам (а ня ўсходнім), галоўным чынам праз польскае пасярэдніцтва, найперш у рамках Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Расейскія ўзьдзеяньні не адыгрывалі тады істотнай ролі ў Белай Русі з увагі на азіяцкую адсталасьць і прымітывізм самое Расеі.
Нацыя як найвышэйшая форма разьвіцьця эт-нічнае супольнасьці — гэта тыпова эўрапейская зьява. Без нацыянальнае сьвядомасьці немагчымы цывілізацыйны рост. Несьвядомых сваіх каранёў чакае альтэрнатыва — альбо асыміляцыя ў чужароднасьць, альбо адстой.
Трэцяга выхаду не існуе.
Сакрат Яновіч
1. Пачаткі
Беларуска-польскія сувязі ў літаратуры, як і ў культуры наогул, маюць сярэдневяковую традыцыю. Іх пачаткаў трэба шукаць у палітычным яднаньні паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Польскай Каронай часоў караля Ягайлы. Саюз, у які ўваходзілі гэтыя дзьве дзяржавы, натуральным чынам выклікаў супольнасьць галоўных мэтаў у іхнай дзейнасьці, што й абумоўлівала працэс фармаваньня адзінага лёсу. І хоць да шчыльнай фэдэрацыі, званай Люблінскай вуніяй, заставалася больш за паўтары сотні гадоў, узаемныя ўплывы, асабліва ў сфэры духоўнасьці братніх народаў, нарасталі хуткімі тэмпамі. На працягу цікавага нам XV стагодзьдзя яны былі аднак слаба дакумэнтаваныя з прычыны надзвычай вузкай элітарнасьці пісьма. Тады здаралася, што нават манархі здолелі толькі падпісацца на патрэбным указе... Ва ўмовах адсутнасьці друку кніга каштавала даражэй за золата.
Пісьмовая культура Польшчы тае эпохі разьвівалася ў рамках латыні, а ў Вялікім Княстве Літоўскім абавязвала царкоўна-славянскае выслоўе. Чытаць і сяк-так пісаць умелі тады ксяндзы й папы, а таксама манахі, ад якіх вучыліся гэтага некаторыя вяльможы й баяры, замажнейшыя шляхцічы. Асьвета не лічылася абсалютна кожнаму неабходнай у зямным жыцьці: у лепшым выпадку была яна патрэбнай для чытаньня сьвятое кніжыцы або дзяржаўнага закону, пэргамэнту з каралеўскай канцылярыі, ці права на маёмасную ўласнасьць. Мала інакш жыла ўся тагачасная Эўропа.
Старабеларуская мова й творчасьць на ёй, як і старапольская, высьпявалі ў асноўным па?за запісам, ананімна. Але ад Захаду ўжо набліжаўся пералом у культурным побыце цэлых народаў — Рэнэсанс, у якім шырокія слаі насельніцтва адчулі вялікую прагу да ведаў, адукаванасьці. Знакаміта паспрыяла гэтай зьяве вынаходніцтва Гутэнбэргам шрыфту й заснаваньне першых друкарняў, якія масава выпускалі папяровыя ды недарагія кнігі. Рэвалюцыя ў сьвядомасьці прыйшла на нашыя землі ўсё ж пазьней.
У самым магутным у Белай Русі горадзе Полацку, што на Дзьвіне, у купецкай сям’і Лукі Скарыны нарадзіўся каля 1490 году сын, якога ахрысьцілі імем Францішак. Род гэты славіўся, несумненна, сваім багацьцем, маючы прыбыткі ня зь нейкага дробнага, мясцовага значэньня, гандлю, але з абаротаў у кантынэнтальным руху тавараў (прыкладам кажучы, гісторыкі ўстанавілі арганізацыю Скарынічамі ўласнае факторыі аж у Познані, адкуль выяжджалі абозы з дабром у Нямеччыну і ў Данію). Яшчэ бязвусым юнаком Францішак Скарына пайшоў вучыцца ў Кракаўскую Акадэмію — адзіны ў тую пару ўнівэрсытэт на неэўрапеізаваным усходзе славяншчыны, калі памятаць, што з гары Вавэль бачыліся прыкарпацкія царкоўкі галіцкіх русінаў-лэмкаў.
І адразу натыкаемся на некалькі загадак, ня высьветленых па сёньняшні дзень, у жыцьцяпісе гэтай геніяльнай у гісторыі Беларусі постаці. І так, найпершая: адкуль у яго тыпова каталіцкае імя Францішак, і то далёка не ў арыстакратычным доме? Рыма-каталіцтва на тым сутыку стагодзьдзяў было мінімальна пашыраным і ў літоўскіх вярхох, а звычайны народ спакваля вызнаваў праваслаўе (акрамя Жамойці). Будучы перакладчык на старабеларускую мову Бібліі ніколі не называў сябе палякам. І наступная, інтрыгуючая нас, няяснасьць: якім чынам у хлапечым узросьце спазнаў ён лацінскае чытаньне й пісаньне, без чаго не магло быць і гутаркі аб выезьдзе на навуку ў Кракаў, дзе па-польску не выкладалі, і не было нават думкі ўводзіць нацыянальны слоўнік у адукацыйны ўжытак (нелацінскі кніжнік, Мікалай Рэй, зьявіўся толькі праз пакаленьне, клічучы: Палякі — ня гусі, сваю мову маюць!).