Тым часам у пару Касьцюшкоўскага паўстаньня нарадзіўся ў засьценку Мурагі, што за Дзьвіною, Ян Баршчэўскі, паэт, які вывеў беларускае вершаскладаньне з фальклёрнага ўзроўню на прафэсійны. Выхаваны ў польскай культуры — вучань езуіцкай калегіі ў Полацку — гэты выхадзец з той шляхты, для якой беларуская мова была роднай, штодзённай, у першую стадыю літаратурнай дзейнасьці пісаў пераважна на ёй. На жаль, у друк трапілі ўсяго два яго вершы ды ўрывак зь вялікай паэмы, прычым значна пазьней, чым былі створаныя. Паэзія Баршчэўскага распаўсюджвалася рукапісным і вусным шляхамі й мела такую папулярнасьць, што пазьнейшымі фальклярыстамі запісвалася як народная. Некаторы час жыў ён у Пецярбурзе, быў асабіста знаёмы з Адамам Міцкевічам, які зрабіў вялікі ўплыў на фармаваньне яго як ужо польскага пісьменьніка. Паэтычны талент абудзіўся ў Яне Баршчэўскім рана: чатырнаццацігадовым хлапчуком склаў — дайшоўшы да нас — верш Ах, чым-жа твая, дзеванька, галоўка занята. Напалеонаўская кампанія 1812 году ў Расеі знайшла адбітак у ягонай згаданай паэме, якая ў цэласьці не захавалася, а ведаем трохі пра яе, дзякуючы апублікаванаму пасьля ўрыўку пад загалоўкам Рабункі мужыкоў. Вось колькі строфаў:
Ніхто ў літаратуры, акрамя Яна Баршчэўскага, не сказаў толькі ісьціны пра паход Вялікай Арміі, якая перш за ўсё спрабавала разьбіць фэадальную імпэрыю й выклікаць у ёй рэвалюцыю, зьнішчыць паншчыну. Ні Леў Талстой, ні Адам Міцкевіч гэтага не заўважылі, пішучы свае эпапэі ў высокім айчынна-патрыятычным тоне. Французы заклікалі мужыка лупіць паноў... Яны хацелі братацца зь ім. Але ў нашым баку Эўропы было тады яшчэ значна зарана на такі пералом, на прыняцьце ідэалаў францускай рэвалюцыі, альбо хоць бы на іх зразуменьне.
12. Бяздольнасьць
Вялікае Княства Літоўскае прападала, пераўтвараючыся ў польскую правінцыю, не таму, што дайшло да Крэўскае вуніі ў 1385 годзе й да заснаваньня каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў. Княства зьнішчыла агрэсія Масквы, а не Кракава, што ў канчатковым выніку закончылася й катастрофаю самой Польшчы. На ўсходзе вырасла зь вякамі імпэрыя, якая сталася потым жандарам для ўсяе постфэадальнае Эўропы. Польская справа дэградавалася да прадмету міжнароднай палітыкі, што знакаміта разумеў Тадэвуш Банавэнтура Касьцюшка, не даючы згоды Напалеону стаць галоўнакамандуючым ягоных легіёнаў у службе Францыі. Назначаны быў ім Гэнрык Дамброўскі, паў-паляк, паў-немец, болей прафэсійны афіцэр, чым патрыёт. Разыгрываў польскі козыр і імпэратар Аляксандар І, паклікаўшы на пасаду міністра замежных справаў Расеі князя Адама Чартарыскага, зрабіўшы яго сваім блізкім чалавекам і сардэчным дараднікам; дазваляючы яму весьці пэўныя акцыі па аднаўленьні польскай дзяржавы ў межах ад 1772 году, пачынаючы з пашырэньня польскіх школаў і польскамоўнай адміністрацыі ў Беларусі. Існавала адначасова канкурэнцыйная Чартарыскаму сіла — група Міхала Клеафаса са славутага роду Агінскіх. У траўні 1811 году падаў ён расейскаму імпэратару праект рэстытуцыі (узнаўленьня) Вялікага Княства Літоўскага на чале з царскім намесьнікам у Вільні. Але беларускі туз аказаўся мала прыгодным у калодзе, ня надта ўзбагачаў банк палітычных карцёжнікаў. Характэрна, што да гэтае ідэі — уваскрашэньня гістарычнае Літвы — вернецца й Напалеон, але ён проста меў мала часу, і цяжка сёньня меркаваць пра ягонае стаўленьне да Беларусі. Некалькі гэтых характарыстык гісторыі й палітыкі таго часу набходна захаваць у памяці, каб ясьней зразумець сытуацыю беларускай культуры пачатку ХІХ стагодзьдзя, асабліва літаратуры.
Выдатныя таленты нараджаюцца надзвычай рэдка й не зьяўляюцца яны на сьвет на культурнай ялавізьне. Як бачым, аднак сёе-тое адбылося ў абуджэньні духа Беларусі: вандравалі беларускія аповесьці мазурскага манаха Караля Жэры; ставіў на сцэне сваю русінскую Камэдыю польскі інтэлектуал Каятан Марашэўскі; сьпявалі ліцьвінскія песьні жаўнеры Тадэвуша Касьцюшкі, які й сам валодаў гэтай моваю ды выдаваў на ёй таксама нашумелыя ўнівэрсалы; зазьзяла лірычная зорка Яна Баршчэўскага на берагох сіняга возера Няшчарда за Дзьвіною; гаварылі ў народзе пра Агінскіх ды іхныя захады вярнуць айчынныя парадкі замест расейскіх (Літоўскі Статут надалей абавязваў у судох і ў працы адміністратараў). Польскае выслоўе ў арганізаваных народных школах было настолькі незразумелым для дзетак, што настаўнікі мусілі паралельна паслугоўвацца беларускім у тлумачэньні заняткаў. Усё гэта разам узятае стварыла настрой для эмансіпацыі беларушчыны, да прыходу ў яе адораных мастакоў слова, якімі выявіліся Ян Чачот і Паўлюк Багрым. Яшчэ жыў Ян Баршчэўскі, калі Ян Чачот — нібы сьледам за Міхайлам Баброўскім і Ігнатам Даніловічам, а можа й пад іхным уплывам — фармуляваў у Віленскім Унівэрсытэце асобнасьць роднамоўя, назваўшы яго крывіцкім, і даўшы пачуцьцё ўласнай Айчыны (нават у Міцкевіча ня будзе яна Польшчаю, але Літвою). Беларускі аспэкт у дзейнасьці філяматаў і філярэтаў — гэта надзвычай шырокая тэма, якая заслугоўвае поўнасьцю прысьвечанага ёй аналізу. Таму — у заканчэньне — затрымаемся крыху на асобе Паўлюка Багрыма й на тым, што ўцалела зь ягонай спадчыны.