У такім шырэйшым грамадзка-палітычным пляне трэба глядзець нам на зьяўленьне Францішка Багушэвіча, якога не без падставаў называем бацькам беларускага патрыятызму (хоць можна спрачацца наконт таго, ці не прызнаць пяршынства Яну Чачоту). Трымаю вось перад вачыма Багушэвічаву Дудку беларускую, найпершую нашу наважытную кніжку. Надрукавана яна нелегальна пры канцы XІX стагодзьдзя, у 1891 годзе. Якія думкі прыходзяць у галаву, гартаючы гэтае сьціплае выданьне? Найперш такія, што калі старажытная беларуская літаратура разьвівалася на поўны эўрапейскі фармат ды нашмат апярэдзіла тагачасную расейскую, то адроджанае пасьля нашае літаратурнае слова няма ніякага сэнсу параўноўваць зь якім-небудзь з суседніх; яго будучая веліч знаходзілася яшчэ за лясамі-гарамі. Толькі нарадзіўся быў у тым жа 1891 годзе, мала пажыўшы потым, геній беларускай паэзіі Максім Багдановіч. Каму адрасаваная тая ўнікальная кніжыца прыдуманага Мацея Бурачка, за якім схаваўся менавіта Францішак Багушэвіч? Напэўна не паном, і не плебэям нават, ці местачковым зануднікам... Каго ж заклікае ў прадмове, каб не пакідаў мовы роднай? — напісанай у стылі „Мужыцкай Праўды” Кастуся Каліноўскага, такімі простымі фразамі, што прасьцей ужо нельга, пры чым у танацыі гутаркі бацькі зь дзяцьмі, які ўсё лепш ведае й дае шчырую параду грамадцы, не зусім думаючай... І ўрэшце цалкам дарэчнае пытаньне: хто даў грошы на яе тайнае друкаваньне ў Кракаве, на кансьпіратыўны перавоз адтуль праз аўстрыйскую тады мяжу й на распаўсюджваньне (бо не прадавалі ж Дудкі беларускай у віленскіх і гарадзенскіх кнігарнях, куды мужык амаль не заходзіў і надалей амаль не заходзіць).
Адказы на пастаўленыя пытаньні насоўваюцца самі. Пачаткі сучаснай нам беларускай літаратуры мелі будзіцельскі, а не эстэтычны характар. Яе не чыталі ні ў палацах, ні ў мяшчанскіх камяніцах. Мала таго, яна была пад паліцэйскай забаронаю расейскай адміністрацыі. Інтэлігент, які асьмельваўся ў культурным таварыстве выказацца па-беларуску, рызыкаваў, што будзе высьмяяным альбо апынецца пад тайным наглядам сышчыкаў.
Дудку беларускую складваў Францішак Багушэвіч прадумана. Цэліўся ён ёю ў найважнейшае для будучыні Беларусі, у тое, каб разварушыць індывідуальнасьць і грамадзянскае сумленьне селяніна, гэтак званага тутэйшага чалавека. На пачатку зборнічка зьмешчаны верш пад знамянальным загалоўкам Дурны мужык, як варона. Да гэтага матыву вернецца пасьля й сам Янка Купала. У творы Як праўды шукаюць капітальна паказаў закінутасьць вясковага быту, але не ў чачотаўскім сэнтымэнтальным спачуваньні, а з падказам не заставацца горшым ад іншых. Бог сіроты любіць, але долі не дае, — паўтарае Багушэвіч народную прыказку й выводзіць зь яе маралітэт: наша зямля, наша праца, наш хдеб, то й наша Айчына ўся! Апублікаваў тут і Хрэсьбіны Мацюка — горкі паэтычны аповяд аб тым, як з душы беларуса выбівалі ўласную годнасьць і самасьвядомасьць, перацягваючы яго на бок Расеі альбо адштурхоўваючы ў польскі бок. Каб не быў сабою! Польская літаратура й расейская за ХІХ стагодзьдзе вырасьлі ў магутныя зьявы культуры Эўропы. Выходзіла ў іх мноства кніжак; слаўныя літаратары жылі з творчай працы. Беларуская ж ледзь з духам прарастала паміж імі да сьвятла. Францішак Багушэвіч заклаў ёй трывалы фундамэнт.