Пакуль Іван Грозны займаўся анэксіямі вакол Маскоўшчыны ды ў Вялікім Стэпе, Беларусь пасьпела ўчыніць самы доўгі тады крок наперад у сваім духоўным разьвіцьці. Сьвядомасьць уласнай высокай вартасьці ёсьць, несумненна, найпершай праявай усенароднай актыўнасьці ў сфэры культуры. Быццам бы пераклікаючыся з папулярным заклікам аднаго з пачынальнікаў польскай літаратуры, Мікалая Рэя, што толькі дурні не шануюць роднай мовы, у другім Статуце Вялікага Княства Літоўскага з 1566 году паявіўся асобны запіс, юрыдычная сіла якога абавязвала адміністрацыю пазьбягаць іншамоўя (відаць, усё часьцей і часьцей паяўляліся дакумэнты на латыні альбо ў пальшчызьне).
Нешта надзвычай сымбалічнае ёсьць у тым, што наогул першую ў гісторыі беларускую кнігу напісаў і выдаў зусім не беларус, а ўраджэнец карэннае Польшчы — жыхар Мазовіі. На ўвазе маецца геніяльная для нас постаць Сымона Буднага, якога энцыкляпэдысты характарызуюць як гуманіста й асьветніка, тэоляга й рэлігійнага рэфарматара, філёзафа й гісторыка, філёляга й паэта Літвы. Скончыў ён факультэт свабодных мастацтваў Ягелёнскага Ўнівэрсытэту ды вучыўся яшчэ ў праславутай швэйцарскай Базэлі. Пасяліўшыся ў Вільні, гэты малады й добра адукаваны паляк у 1558 годзе выкладаў на беларускай мове ў мясцовай пратэстанцкай школе. Будучы адначасова чалавекам энэргічным, ён — супольна зь іншымі — неўзабаве заснаваў у Нясьвіжы друкарню, у якой выдаў па-беларуску Катэхізіс. Быў тады 1562 год. Запамятайма гэтую дату, бо ёсьць яна датаю зьяўленьня на сьвет менавіта тае першае кніжкі, цалкам напісанай і надрукаванай на нашай мове, хоць яе аўтар — не беларус ад нараджэньня (падобныя факты няраз паўторацца, і таму варта адзначыць пры нагодзе: нацыяналізм і нацыянальная ізаляцыя не назіраюцца сярод інтэлектуальнай эліты). Цывілізаваная Эўропа зацікавілася ў свой час Міколам Гусоўскім, які стварыў у Рыме й апублікаваў у Кракаве паэтычны твор Песьня пра зубра. Захапляе яна й сёньня, праз паўтысячы гадоў пасьля. І вось ашаломленаму Захаду прадставіўся наступны „русін”, Сымон Будны, глыбокі мысьленьнік, інтэлектуал сусьветнага фармату й разам з тым імпэтны абаронца духа Белай Русі, прадаўжальнік традыцыяў Францішка Скарыны ў станаўленьні нацыянальнай самасьвядомасьці.
Сярэдзіна XVІ стагодзьдзя — гэта эўрапейскі Рэнэсанс і фармаваньне беларускай нацыянальнай культуры побач з польскай, загасаньне дынастыі Ягайлавічаў, у шэрагу якой толькі апошні палічыў патрэбным навучыцца гаварыць па-польску, Жыгімонт Аўгуст, які, як і яго бацька, Жыгімонт Стары, вельмі неахвотна выяжджаў зь Вільні ў Кракаў, бо ён — запісана ў хроніцы — Літву мілаваў. Характэрная дэталь: бязьдзетны Жыгімонт Аўгуст памёр у Кнышыне, што каля цяперашняга Беластоку, на мяжы з Польшчаю, быццам бы не хацеў даць перавагі ніводнаму з прысуджаных на супольны лёс народаў.
5. Мовы
Мы не заўсёды ведаем пра тое, што польска-беларускія ўзаемныя ўплывы ў той старажытны час пульсавалі ў вельмі спэцыфічных умовах, перш за ўсё, у сфэры моўных кантактаў. Маецца тут на ўвазе недастаткова ясная кожнаму тая акалічнасьць, што польская мова ня толькі ў Сярэднявеччы, але й пасьля, ня мела рангу афіцыйнай. Латынь — дарэчы будзе зноў прыгадаць — дамінавала ва ўсёй заходнеэўрапейскай дзяржаўнай ды культурнай зоне (прыкладам кажучы, у Вэнгрыі вывелі яе з адміністрацыйнага ўжытку недзе толькі ў палове ХІХ стагодзьдзя). На ёй абавязкова пісаліся дыплёмныя працы ў Віленскім Унівэрсытэце часоў Адама Міцкевіча. А ў Нямеччыне першая лекцыя на роднай — для студэнтаў — мове адбылася ў 1720 годзе. Навукова апрацаваная польская граматыка паявілася прыблізна на адзін век хутчэй за беларускую, калі Рэч Паспалітую ўжо дзялілі паміж сябе ейныя магутныя суседзі.
Старабеларуская пісьмовасьць зьявілася нават раней за старапольскую, калі памятаць пра стабільныя яе праявы, не выпадкова-аказійныя, тыпу Верша пра паводзіны за сталом. Сваю пачатковую літаратурную шліфоўку набыла яна разам зь перакладамі Вісьліцка-Пятркоўскіх Статутаў і Судзебніка ў 1468 годзе. Калі што польскае прыходзіла ў Вялікае Княства Літоўскае, у яго духоўнасьць, дык няйначай, як у лацінскім адзеньні. Гэта быў псыхалягічны бар’ер на славянскім усходзе, поўная незразумеласьць. Гэткую сытуацыю разбурыў рэфарматарскі рух у Каталіцкім Касьцёле, які закончыўся ўзьнікненьнем пратэстантызму. Менавіта пратэстанты, выступаючы таксама й за набліжэньне Бога да простага чалавека, узвысілі народную гаворку да кніжнай. Таму прыгаданы рэфарматарскі дзеяч Сымон Будны ўзяўся пісаць па-беларуску. Людзі не разумелі добра стараславяншчыны, ні тым болей латыні. I, гаворачы пра эпоху Рэнэсансу, вяртаньне грамадзтва ў сьвецкасьць арганізавалася празь сетку прафэсійных друкарняў у Княстве, прадукцыя якіх сталася ня толькі ідэалягічнай патрэбай, але й выбарам, продажам дзеля заробку. Самая вялікая й даўгавечная была наладжаная ў 1550 годзе ў Берасьці (праіснавала да васьмідзесятых гадоў XVI стагодзьдзя); затым — у Нясьвіжы, Лоску, Слуцку, Цяпіне. Гісторыкі падлічылі, што 90% кніг выдавалася па-польску, 8% — на латыні, і дробная ўсяго рэшта на старабеларускай мове. Аб’ектыўная праўда. Яна, як аніякая іншая, усьведамляе нам стан асьветы ў Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама й матэрыяльны яго ўзровень. Бракавала свайго ўнівэрсытэту, які Польшча мела ад няпамятных пакаленьняў. Культурныя слаі народу здабывалі адукацыйную выпраўку ў Кракаве, гэта значыць, у сталіцы Польскага Каралеўства, а не ў правінцыйнай Вільні, сталіцы Княства. Здольнасьць чытаць па-беларуску скарачалася. І другі, нямала важны фактар палянізацыі — гэта той, што ў нашмат бяднейшай за Польшчу Літве назіраўся параўнаўча невялікі попыт на кнігу. Друкарскія фірмы елі хлеб, збываючы свой культурны тавар у гарадох даліны Віслы: у Кракаве, Любліне, Варшаве, Плоцку, Торуні, Гданску зь ягоным выхадам у шырокі сьвет. Туды вывозілі купцы зь Берасьця многа, ды зь неблагім прыбыткам. Салідныя грошы ляжалі ня ў Горадні і ня ў Менску ці Магілёве, а ў камяніцах асьвечаных мяшчанаў Сандомежа, Казімежа, Вісьліцы. Ад іх ішоў гандаль лацінскіх друкаў у Познань і далей — у Чэхію й Швэйцарыю, Францыю, Нідэрлянды. Бо ў Вялікім Княстве Літоўскім, праўда, сяк-так чыталі, але на ўсход ад Смаленска стаяла глуш, тыранія й беспрасьвецьце: Францішак Скарына некалі быў завёз у Маскву сваю Біблію рускую, дык амаль яго там разам зь ёю не спалілі; маскоўскія друкары зьявіліся пад царскім Крамлём праз цэлы век „з гакам” пазьней, пачуліся бясьпечнымі толькі пры Пятры Вялікім. Вось такія колеры XVI і бліжэйшых стагодзьдзяў. Яны доўга ня бляклі, даючы адмоўны водбліск на ўсю культурнасьць Вялікага Княства Літоўскага. А культура нязьменна залежыць ад эканамічнага фундамэнту пад ёю.