Затым — царкоўная вунія ў Берасьці ў 1596 годзе была ўжо простым наступствам і зьявілася праз пакаленьне ад тае люблінскае міждзяржаўнае карпарацыі.
У старабеларускай літаратуры знаходзім зоркага сьведку тых падзеяў, палітыка й літаратара Хведара Еўлашоўскага. Захаваліся ад яго занатоўкі, названыя дыярыюшам альбо дзёньнікам. Гэты дакумэнт нашае пісьмовасьці цікавы найперш тым, што напісаны ён беларуска-польскім жаргонам, які адлюстроўвае тагачасную культуру мовы літоўскай эліты. Еўлашоўскі жыў і дзейнічаў на Наваградчыне, у самым цэнтры роднай стыхіі. Дасьледнікі ягонае творчасьці налічылі каля чатырохсот розных палянізмаў у слоўнікавым складзе. Большасьць зь іх паўтараецца таксама ў іншых аўтараў, што сьведчыць аб некаторай нарматыўнасьці гэтых запазычаньняў у тагачасным пісьме. Вось яны, для прыкладу: едэнасты замест адзінаццаты, зэмдляць замест абамлець, іздэбка замест хатка, одэрваць замест адлучыць, пэлны замест поўны, тэн замест той, ленкаць замест палохацца, рэнка замест рука, тысянца замест тысячы, вятр замест вецер, вяра замест вера, прыврацаць замест вяртаць; цо замест што, і да гэтага падобнае. Наўрад, ці Еўлашоўскі адчуваў макаранічнасьць сваіх тэкстаў. Амаль равесны яму паэт Ян Казімір Пашкевіч, несумненны патрыёт, зьмясьціў у адным з рукапісных сьпіскаў Статута Вялікага Княства Літоўскага свой, таксама, можна сказаць, паўпольскі верш:
Што мы даведваемся з гэтых цытатаў? Моцныя ўплывы польскай культуры ў Беларусі пашыраліся ня ў выніку ўтварэньня Рэчы Паспалітай у той памятны 1569, у апагей Рэнэсансу, але яшчэ ў гаснучае Сярэднявечча. І другая важная канстатацыя: Літва, апынуўшыся ў арбіце эўрапейскага жыцьця, натуральным чынам, проста непазьбежна, пераймала духоўныя й матэрыяльныя здабыткі саюзнай зь ёю Польшчы, раней увайшоўшай у заходні сьвет. Падобную цану заплаціць у пятроўскі час і Расея, і то да такой крайнасьці, што нават ейныя паэты дрэнна размаўлялі па-расейску, а зь міністраў цара Аляксандра І толькі Міхаіл Сперанскі кеміў нейк гэтую мову.
7. Самапалянізацыя
Працяглае ўзьдзеяньне старапольскай культуры на старабеларускую паступова выклікала двухмоўе ў бытавых зносінах і ў высокай творчасьці. Паэтам, які больш пісаў па-польску, чым па-беларуску, быў зямляк вядомага Хведара Еўлашоўскага, народжаны ў паднаваградзкіх Пянчанах, Андрэй Рымша. Сябраваў ён з тутэйшымі паэтамі польскае мовы — Янам Казаковічам і Янам Радванам. Заняўшы з часам даволі важныя пасады ў службовай герархіі Вялікага Княства Літоўскага, Рымша прымаў удзел у складаньні трэцяй, найбольш дасканалай, рэдакцыі славутага Статута, устанаўляючы артыкулы якога кіруючыя вярхі намагаліся максымальна захаваць самастойнасьць уласнае дзяржаўнасьці ў рамках Рэчы Паспалітай. Старабеларускае вершаваньне гэтага творцы дайшло да нашых дзён перш за ўсё ў выглядзе эпіграмаў, выслаўляючых выдатныя роды. Герб Хведара Скуміна апяваў ён такімі словамі:
Што вартае ўвагі ў спадчыне Андрэя Рымшы, каб лепей ахапіць маштабы, памеры беларуска-польскіх узаемінаў? Відаць, тое, што ў ягоным выпадку стаў вельмі прыкметным працэс пераходу старабеларускіх літаратараў на польскую мову (галоўнае дасягненьне свайго творчага жыцьця, менавіта Дзесяцігадовую аповесьць, даў ён патомным ужо не па-беларуску). Ці гэта была палянізацыя? Асьмельваюся запярэчыць — не! Гэтак званая пальшчызна, калі прыгледзецца да яе ў тагачаснай Літве, зусім не перашкаджала заставацца патрыётам і будаваць дух Айчыны. У гісторыі эўрапейскіх літаратур кішма кішыць ад падобных прыкладаў, таксама і ў палітыцы. Раньняя ангельская паэзія разьвівалася на старафранцускай мове, калі трэба шукаць пераканаўчага параўнаньня. А стваральнік слыннай Прускай Манархіі, Фрыдрых Вялікі, ненавідзеў нямецкую гаворку, кажучы са злосьцяй, што прыдатная яна для гутарак з... канём! А гэта ж быў пэрыяд, у якім неўзабаве зьявіўся гэній Ёган Вольфганг Гётэ, нямецкі рамантызм, што рэвалюцыянізаваў культуру Эўропы. Лацінскія лірыкі ў Польшчы зьніклі ўрэшце таму, што адукацыя перастала быць рэдкасьцю, даступнай нешматлікім выбраньнікам. У Вільні ўнівэрсытэт заснавалі толькі ў 1579 годзе, і то дзякуючы асабістым захадам новага, ужо выбарнага, караля, Стэфана Баторага, які сам выводзіўся з эўрапеізаванай на нямецкі лад Трансыльваніі. Прыгадайма: амаль дзьвесьце зь лішнім гадоў пазьней, чым у Кракаве... З такой асьветнай запозьненасьцю, ці не на чвэрць тысячагодзьдзя, няхутка можна справіцца. Яна лягла цяжкім ценем аж да пачаткаў ХІХ вякоўя, калі віленскі навуковы цэнтар выйшаў у лік вядучых на кантынэньце.