— Гэтую гісторыю мне расказаў адзін памешчык з Г ародні. Ён неяк начаваў у мяне, калі прыязджаў сюды на паляванне. Ты тады яшчэ маленькі быў. Калі памятаеш, я цябе ў дзяцінстве таксама лупцаваў. Ты гадзюку па двары за хвост цягаў. Узгадваеш?
— Так, памятаю, доўга я не мог сесці на лаву. Але, тата, ты параўнаў оберфарстмайстра з цыганскім каралём. Тут можна і ў Сібір загрымець... — здзіўлены ходам ягонай думкі, сын махнуў рукою і насцярожана глядзеў на бацьку.
— Можна, але нешта рабіць трэба, — стары развёў рукі.
— Нешта ты, тата, зусім расхрабрыўся. Я хвалююся за наш дуб і святы камень, — у сынавых вачах бацька бачыў трывогу.
— Ну, такой вялікай пілы ў іх не знойдзецца. А калі паспрабуюць, то я вазьму стрэльбу і застрэлю гэтую набрыдзь, Сімунда. Думаю, усе нашы мяне падтрымаюць, — упэўненым голасам прамовіў Ян.
Рыгор развітаўся з бацькамі і паскакаў у карчму да Гарфінкеля.
Арон, убачыўшы Рыгора, выбег на вуліцу.
— Заходзь, дарагі, заходзь, лепшы тавар пакажу, — карчмар падбег і дапамог стражніку злезці з каня.
У гэты момант міма карчмы каціла брычка. У ёй сядзелі двое маладых мужчын з дзвюма бедна апранутымі дзяўчатамі. Дзяўчаты сарамліва апусцілі вочы, а адзін з мужчын з пагардай паглядзеў на людзей каля карчмы. Брычка пакаціла далей, а Арон працягваў біць паклоны наўздагон.
— Дзядзька Арон, не зламайце спіну, тыдзень балець будзе пасля такой колькасці паклонаў. Вы лепш скажыце, хто гэта праехаў? — спытаў стражнік.
— Паважаны Рыгор, гэта ўнук нашага памешчыка Шаурава, — яўрэй выпрастаўся і павярнуўся да стражніка. — Прыехаў з Пецярбурга і другі тыдзень адпачывае. Другога я не ведаю. Ой, бяда прыгонным дзеўкам! — яўрэй скрушана круціў галавою.
— А што, на яго ўправы няма? — спытаў Рыгор.
— Літасцівы Божа! Якая ўправа? Дзеўкі прыгонныя, што яны могуць зрабіць? — Арон бездапаможна развёў рукамі.
— Яны даўно тут жывуць? — зноў спытаў стражнік.
— Нябожчык бацька гаварыў, што Шаураў пераехаў сюды, калі я нарадзіўся. Значыць, трыццаць шэсць гадоў таму.
— А які ён чалавек, гэты памешчык Шаураў?
— Рыгор, чаму мы тут на вуліцы стаім, давай зойдзем у хату, там, можа, я і скажу табе, — хітравата бліснуў вачыма яўрэй.
Рыгор з Ароном зайшлі ў карчму.
У адной палавіне прасторнай хаты размяшчалася карчма, у другой была лаўка. Пахла лёкам і мануфактурай.
— Цябе ведаю, твайго бацьку, Яна Селівана, добра ведаю. Ніколі ад яго дрэннага слова не чуў. Кожны крыўдзіць беднага яўрэя, а твайго бацьку яўрэі таксама паважаюць. А гэты памешчык Шаураў дрэнны чалавек. Цяпер ён стары стаў, а раней, калі яшчэ быў жывы мой бацька Іудэль, ён здзекаваўся — браў тавары і грошай не плаціў... І ўнук яго пайшоў у дзеда. Заязджаў учора, абзываў жыдам пархатым, а я вольны яўрэй. Нам цяпер палёгку зрабілі. Цяпер яўрэю можна нават ганаровым грамадзянінам стаць. У Вільні адкрылі равінскую вучэльню, можна і медыцынскую адукацыю атрымаць. Я вось свайго старэйшага сына Мошку хачу накіраваць у навуку...
— Тады чаму вы, дзядзька Арон, паклоны білі шляхцюкам наўздагон? — з усмешкай на твары спытаў Рыгор.
— Звычка, страх. Можа, мае дзеці перастануць баяцца... Мы, яўрэі, адвеку баімся. Мы таксама любім месца, дзе нарадзіліся, дзе жылі і памерлі мае бацькі, — яно зрабілася мне дарагім. Я ведаю ого-го! — яўрэй смела глядзеў на стражніка, і ў гэтым позірку была прага да жыцця.
— Дзядзька Арон, а чаму людзі кажуць, што яўрэі грошы любяць? — усміхнуўшыся ў густаватыя вусы, спытаў стражнік.
— Рыгорка, адкрыю табе маленькую таямніцу, — яўрэй нахіліўся праз стол да вуха стражніка і ціха сказаў, хоць нікога старонняга побач не было. — Грошы любяць усе. Чаго тут здзіўляцца, што мы любім грошы? Грошы — адзіная магчымасць, каб адкупіцца. Уся наша сіла і ўменне ў гандлі. Мы трымаемся сваіх кагалаў, таму дагэтуль і выжылі. Ой, Рыгорка, я табе вельмі шмат сказаў. Давай лепш купі што.
Рыгор купіў дзве квяцістыя хусткі — жонцы і старой. Не таргуючыся, заплаціў.
Схаваўшы грошы, Гарфінкель заўважыў:
— Ты гэта, Рыгор, навошта мяне скрыўдзіў?
— Як гэта, скрыўдзіў? — здзіўлена падняў бровы стражнік.
— Ты чаму са мной не таргаваўся? Ты мог бы купіць за палову кошту! А цяпер буду ноччу не спаць і разважаць. Ай-яй-яй! Які жа ты дурань, Арон. Ай-яй-яй! Чаму не назваў большую цану — яшчэ б больш зарабіў.
Стражнік гучна зарагатаў.
— Я усё зразумеў. Дзякуй, дзядзька Арон, за навуку, — і пакланіўся Гарфінкелю.
8. Браканьеры
Праз некалькі дзён Арон пераняў Рыгора каля карчмы.
— Што здарылася? — спытаў насцярожаны стражнік.