— Дык вось, Рыгор, табе адмысловае даручэнне. Ты павінен заўтра раніцай выехаць у гэтую частку пушчы. Ад майго імя правесці там рэкагнасцыроўку. Дзейнічай і прымай рашэнне на месцы. У бойку не лезьце, гэтая справа рэгулярных войскаў. Але правучыць прусакоў неяк трэба. — Трохі падумаўшы, працягнуў:
— Лічу, што на нашай тэрыторыі ў іх маюцца свае людзі, якім яны добра плацяць. Нядрэнна б іх знайсці і абясшкодзіць. Не лішнім будзе далікатна пагутарыць з кантрабандыстамі, якія пражываюць побач з кардонам. Тыя ведаюць усё па абодвух баках кардона. Трэба іх падлавіць і напалохаць катаргай у Сібіры, тады яны ахвотна пойдуць на супрацоўніцтва. А табе, Ціхан, іншае даручэнне. Ты павінен аб’ездзіць усходнюю і паўднёвую часткі пушчы.
Падабраць стражнікаў для аховы заходняй мяжы. Ты ў нас старшы стражнік, табе і займацца гэтай справай. Потым можаш далучыцца да Рыгора і ўзначаліць акцыю. Як спрытна вы ўдвух працуеце, ці не мне ведаць! Лепш за вас у мяне нікога няма, — пры гэтым галоўны распарадчык хітравата бліснуў вачыма і засоп носам:
— Гаспадзін жандар, і вы памазгуйце, як нам дапамагчы. Але без узгаднення са мной ні кроку. Ведаю вас, шэльмы. Справы на грош, а мітусні на рубель. Адразу ж расследаванне, допыты сведак, пошукі вінаватых. Падыміце шум, важданіну — а вынік нулявы, як з павешаным канакрадам. Тут справа вельмі тонкая, міжнародная, — гледзячы проста ў вочы жандару, сказаў Фёдар Канстанцінавіч. — Толькі ўсё, пра што тут чулі, нікому ні гугу. Лічыце гэта дзяржаўным сакрэтам.
Пасля абеду обер-фарстмайстар прызнаўся жонцы, што яму надта падабаецца, як размаўляюць між сабой мясцовыя жыхары.
— Слухаць іх гутарку прыемна, як слухаць песню. Я часта маю зносіны з імі і паступова пачаў разумець, пра што яны між сабой гавораць. Мясцовыя людзі разумеюць, што ім кажуць на рускай мове, на польскай мове. Будучы на паляванні, я звярнуў на гэта ўвагу. Пачынаеш з ім весці гутарку на рускай мове, ён табе адказвае на рускай мове, хтосьці размаўляе з ім на польскай мове, ён адказвае на польскай мове, а між сабой размаўляюць на сваёй мове. Мне часта прыходзілася чуць, як дзяўчаты і жанчыны хораша спяваюць, калі працуюць. Тут, у Белавежскай пушчы, для этнографаў непачаты кавалак працы, — тлумачыў жонцы Фёдар Канстанцінавіч. — Дарагая, некалькі стагоддзяў таму на гэтых землях была вельмі моцная і самая вялікая дзяржава ў Еўропе — Вялікае княства Літоўскае. Дагэтуль яны завуць сябе літвінамі, памятаюць сваю багатую на падзеі гісторыю і сваіх князёў. Я нават запомніў некаторых іх кіраўнікоў: Міндоўг, Гедымін, асабліва часта згадваюць Вітаўта. Захавалася вельмі шмат помнікаў даўніны, праўда, большасць з іх ад часу руйнуюцца. Ды і мы спрыяем сціранню іх гісторыі. Дзесяць гадоў, як пачалі будаваць Брэст-Літоўскую крэпасць, шмат старых гістарычных помнікаў разабралі па цаглінцы. І цяпер гэта працягваецца. Разбіраюць паволі і звозяць у крэпасць, там узводзяць з гэтай цагліны фартыфікацыйныя будынкі. Маркотна ўсё гэта, чаму нам няма справы да іх гісторыі?
Памаўчаўшы некалькі хвілін, ён павярнуўся да жонкі.
— Ну што, дарагая, лічу, мы з табой правялі сённяшні дзень цудоўна. Для людзей зрабілі свята, для сябе таксама. Давай класціся спаць, трэба адпачываць. Мяне толькі Сімунд не перастае дзівіць. Можа, з гадамі паразумнеў? Распавядаў, што аднойчы для эксперыменту сваім наймітам тры месяцы жалавання не плаціў. Ні адзін чалавек яго не спытаў пра грошы. Смяяўся, гаварыў, што на яго радзіме даўно б ужо хату спалілі. А тут.
14. Кардон
Калі стражнік адчыніў дзверы карчмы, пачуў знаёмы радасны вокліч:
— Рыгорка, уваходзь, смялей. Даўным-даўно ты да мяне не зазіраў. Чуў, ты ездзіў ажно ў Пецярбург. Што чуваць у свеце? Садзіся за стол, распавядай, як там людзі ў сталіцы жывуць.
Рыгор прысеў за стол.
— Што гаварыць. Жывуць нядрэнна: прыгожыя заможныя хаты, брукаваныя вуліцы, уздоўж іх стаяць ліхтары. Вельмі вялікі і прыгожы горад, адным словам, сталіца. Вось толькі ў крамах не бачыў вашага брата, на вуліцах таксама не сустракаў, — стражнік дапытліва паглядзеў на яўрэя.
— А ты што, не ведаеш? — здзіўлена падняў бровы Арон. — Нельга нам, яўрэям, сяліцца ў сталіцы.
— Ну, цяпер усё зразумела. Усё забываю ў вас спытаць. Скажыце, дзядзька Арон, а што гэта за такія яўрэі з вельмі доўгімі валасамі?
— Дарагі Рыгорка! Яўрэі таксама між сабой адрозніваюцца. Тыя, якіх ты бачыў з доўгімі валасамі, гэта хасіды. Яны вельмі рэлігійныя, прытрымліваюцца сваіх сектаў і паважаюць талмуд. Ёсць яшчэ яўрэі караімы, якія адхіляюць талмуд і строга прытрымліваюцца абраду старажытнага іерусалімскага храма. Адным словам, у яўрэяў, таксама як і ў вас славян, народ адзіны, толькі розныя галіны адной і той жа рэлігіі.