Пра Мікалая Кірылавіча словы наперадзе, але, абганяючы падзеі, скажу, што ён, на маю думку, пакінуў у памяці вяскоўцаў самы яркі бадай што след з усіх людзей, якія жылі калі- небудзь у Іскані..
Галіна Сцяпанаўна гатавала вячэру. Дом яе прыляпіўся да школьнага двара, раней яна працавала дырэктарам, для зручнасці і жытло побач пабудавана. А калі дырэктарства было перададзена, засталася жыць, дзе і жыла,— пры школе. Новы дырэктар пабудаваў дом у іншым месцы, бо тут няма дзе — усё занята.
Убачыўшы мяне, прывеціла, замітусілася, запрасіла прайсці ў залу. «Дзеці, панаглядайце за плітой». На вачах слёзы... Яна паправіла хустку, якой была туга павязана галава, зноў пра ліст да мяне, зноў пра тое ж:
— Чаму так абышліся з намі? Нехта рашыў — і на табе! Ну, павінен калгас мільён, то хіба ён адразу і ляжа ў кішэню дзяржавы? 3 неба ўпадзе? Мільён — толькі прычына, зачэпка. Шкада мне ісканцаў. Жылі-былі... Я гарадская, але жыву тут каля трыццаці год, усё чую, усё бачу. I не збіраюся нікуды. Тут маё месца, сярод гэтых людзей, дзе магілка Кірылавіча. Да канца. Я і сама цяпер задаю сабе пытанне: а ці трэба так убівацца? Што тут страшнага? I, падумаўшы, усё ж адказваю: «Трэба! Хоць бы дзеля таго, каб не гулялі дарослыя дзядзькі ў дэмакратыю».
П'ём чай. Побач сядзяць дзеці Галіны Сцяпанаўны — Наташка і Жэнька, сямікласніца і першакласнік. Малодшы сын не помніць свайго тату. Старэйшая, Лена, вучыцца ў Гомельскім дзяржаўным універсітэце, завочна, а працуе ў Пакалюбічах, непадалёк ад горада, у дзіцячым садзіку. Маша пасля тэхнікума засталася ў Калузе. Валодзя паступіў у сельскагаспадарчы тэхнікум, на механіка. Жыве сям'я Галіны Сця- панаўны, як і пры Кірылавічы, трымае самую розную жыўнасць. Гледзячы на рукі гаспадыні, цяжка сказаць, што яна — настаўніца, тая га- радская інтэлігентка з манікюрам, якую бегалі мы сустракаць на шашу.
Працавітыя сялянскія рукі.
3 акна кватэры бачу гараж, у ім стаіць ужо колькі год «Запарожац».
— Не магу прадаць,— уздыхае Сцяпанаўна.— Ужо дзесяць гадоў, як памёр Кірылавіч, а машына стаіць. I ездзіць не ездзім. Не, не магу. Так і здаецца: вернецца Кірылавіч, гляне, а легкавушкі няма... Валодзя, можа, пасля тэхнікума сядзе за руль. Толькі, баюся, далёка ад мяне жыць будзе — калгас жа расфарміравалі, усе цяпер не затрымліваюцца, бягуць... Лягчэй было б нам, каб сын вярнуўся... Усё ж мужчына...
Успамінаем Кірылавіча. Гісторык быў цудоўны. Я смела паставіў бы яго побач з такімі настаўнікамі, як Шаталаў, Волкаў і іншымі. Ты ж ведаеш, упершыню дзеці ісканцаў пачалі вывучаць гісторыю не толькі ў класе, але і ў падарожжах па родным краі. Ён вадзіў нас па Беларусі. Тады многія вяскоўцы сваім дзецям пакуплялі веласіпеды.
Шульга марыў стварыць два музеі — школьны баявой славы і музей гісторыі калгаса. Першы ёсць, другі не паспеў. А матэрыял сабраў багаты. Напісаў гісторыю калгаса, нататкі пра кожнага ісканца, які не вярнуўся з Вялікай Айчыннай вайны. Гэта — каля пяцісот біяграфій. Потым адваяваў у калгасе стары клуб, ужо нават і рамонт пачалі рабіць.,.. Людзі ідуць сёння толькі ў школьны музей, дзе сабраны сотні экспанатаў, што расказваюць пра воінаў-вызваліцеляў вёскі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. На свята Перамогі прыязджаюць былыя франтавікі. 3 усіх куткоў краіны. Ад могілак, дзе пахаваны іх баявыя сябры, ідуць потым за вёску на пагост — да Мікалая Кірылавіча Шульгі, пастаяць там моўчкі, пакінуць кветкі. Яны ўдзячны яму, што ўвекавечыў памяць пра вы- зваленцаў і падараваў ім шчаслівую магчымасць сустракацца на зямлі, якая кожнаму франтавіку дорага не менш, чым тая, дзе нарадзіліся, дзе жывуць сёння.
Планавалася так: у стары клуб перавесці школьны музей, тут жа арганізаваць музей і гісторыі калгаса. Калгас сёння мае другую назву. Вёска засталася. Чаму ж, можна і так назваць: музей гісторыі, баявой і працоўнай славы вёскі Іскань.
Пакуль і сама Галіна Сцяпанаўна на раздарожжы. Але лічыць, што не хто іншы, толькі яна павінна дарабіць пачатае мужам.
На дзвярах клуба, дарэчы, нехта напісаў крэйдай: «Будзе музей!»
I я веру: будзе. I трэба адвесці ў ім куточак, прысвечаны памяці настаўніка-следапыта і краязнаўцы, селькора Мікалая Кірылавіча Шульгі.
Памяць пра гэтага чалавека таксама павінна жыць.
У вёсцы сумна. Ціха па вечарах. Ні песні, ні гармоні. Я маю на ўвазе вясну, лета... Мішка Ганчароў круціць кіно пры пустой зале. Успа- мінаюцца ранейшыя гады — канец пяцідзесятых, пачатак шасцідзесятых. Якая самадзейнасць была! На канцэрты ішлі людзі з такім настроем, бы да іх сам Райкін прыехаў. Клуб быў маленькі, але ўсіх умяшчаў. Чалавек на чалавеку. Колькі ж смеху было ў ім, весялосці. Ніколі не забуду, як паказвалі інтэрмедыю нашы артысты Якаў Шчарбакоў і Мішка Клюеў. Забыліся, бедалагі, словы, але выкруціліся — пачалі на хаду выдумляць новы спектакль. Так разыгралі, што людзі не паспявалі слёзы выціраць ад смеху. Крытыкнулі, адным словам, непарадкі калгасныя...