Смяюцца. Але шчыра.
— Месца ж добрае. Яго адно прадаць можна. Ну, а калі яшчэ які-небудзь дамок зляпаць — праблемы няма. Ахвотнікі знойдуцца.
Пачынаю разумець. Вось, аказваецца, яшчэ як умеюць жыць людзі. Толькі не зайздрошчу я ім.
* * *
Еду ў гарадскім аўтобусе. Людзей у салоне шмат. Модна апранутыя. 3 авоськамі, папкамі, дыпламатамі. Іншыя чытаюць газеты. Вялікімі літарамі загаловак: «Перабудова — справа кожнага!»
Канцавы прыпынак. Вадзіцель праехаў крышачку далей, ветліва аб'явіў:
— Таварышы, падрыхтуйцеся да праверкі талонаў...
I што тут пачалося!
— Адчыняй заднія дзверы, гавару!
— Я на поезд спазняюся, а ты праверку тут уздумаў. Выпускай, нягоднік! Ну!
— Выдумляюць праверкі розныя, самадуры! Якое ты права маеш людзям не давяраць?
— Я нумар запомню — атрымаеш!..
Нехта заступіўся за вадзіцеля:
— Чаму вы накінуліся на чалавека? Ён жа пры выкапанні...
— Яшчэ цябе тут не хапала, разумная!
Модна апранутыя, прыгожыя з твару людзі, якімі былі яны некалькі хвілін назад, сталі нервовыя, злыя, і мне зрабілася шкада іх. А за што вадзіцеля абразілі, маладога хлопца, які толькі пачынае свой працоўны шлях? Ён жа сапраўды на рабоце. А ў тых крыкуноў і не аказалася талонаў. Яшчэ пяць-шэсць чалавек закампасціравалі іх у крытычны момант.
Пашкадаваў пятак і пасажыр, які чытаў газету з выглядам адукаванага чалавека. Пра перабудову, дарэчы, чытаў артыкул...
* * *
Іх гняздо нарэшце разварушылі. Не палкай – Законам аб барацьбе з п’янствам і алкагалізмам. Цяпер яны зрэдку прыходзяць да былога піўнога бара, прыгнечаныя, апустошаныя. Гэтыя жанчыны – нехта трапна назваў іх таптухамі, цяжка пераносяць адлучэнне ад штодзённага куфеля піва, ад шклянкі “чарніла”. Цяпер у піўным бары прадаюць квас, сокі, ліманад, мінералку. Не, гэтыя вадкасці іх не бадзёраць. А піва няма. I «чарніла» таксама. Бядуюць. Сноўдаюцца туды-сюды, не знойдуць, чым заняцца.
Жыццё прайшло міма. Патрачана здароў'е — яго не вернеш. Згублены павага і аўтарытэт у людзей — іх яшчэ цяжэй вярнуць.
* * *
Мая суседка Галіна Архіпаўна Чупрына працуе ў магазіне радавым прадаўцом. Там у іх брыгадны падрад, і жанчыне часта даводзіцца сядзець на касе. Прыходзіць з працы заўсёды стомленая, гадоў ёй і так багата, а тут яшчэ людзі давядуць — кожны хоча, каб яму дагадзілі, але не кожны лічыць сваім абавязкам — чалавечым — дагадзіць і работніку прылаўка. Яна — адна перад многімі. Жывы чалавек, не манекен. За дзень чаго ні наслухаецца пра сябе. Больш — абразлівага. Дзіўлюся муж- насці суседкі, раю кінуць усё ды пайсці на адпачынак — пенсія ж ёсць. Галіна Архіпаўна не пагаджаецца:
— Ну, пайду. I што? Буду сядзець адна ў кватэры, у акно глядзець?
Учора суседка зноў расказала:
— Цяпер з цукрам гэтым неразбярыха. Лета, усе вараць варэнне, кампоты. Самагонку гопяць — даўно працую, ведаю, хто што варыць... Каманда паступіла ад загадчыцы: адпускаць на аднаму пакеціку на рукі. Адпускаю. Не ж, знойдзецца нехта, хто сапсуе настрой, крычаць пачне: «Колькі савецкай уладзе, а цукру нельга ўзяць уволю!» Дык і гавару ў адказ, што колькі савецкай уладзе, а самагоншчыкі не перавяліся. Не чуюць. Маўчаць. Адзін дзядзька тры кілаграмы падносіць. Нельга, гавару. «А вунь жонка!» Гляджу, стаіць жанчына, ківае. Ну, а трэці пакет — каму? «Дзіцёнак у машыне, ды і кіньце вы прыдзірацца!» Я што — бачу вашага дзіцёнка? Паказвайце. Прыносяць. Ён, дзіцёнак той, і хадзіць яшчэ не ўмее. Але ж — чалавек, трэба разумець. Атрымлівайце тры па- кеты. Не ж, усё роўна кнігу скаргаў патрабуе. «Вы мяне абразілі! Я, ведаеце, кім працую?!» Падала кнігу скаргаў. Не маю права не падаць. Толькі вось каб і для нас хто кніжку прыдумаў — на пакупнікоў пісаць. Няма такой. А раз няма, то пакупнік заўсёды можа цябе абразіць, выставіць дурнем перад дзецьмі, знаёмымі, кім заўгодна назваць-абазваць. А каму мне паскардзіцца? Калі толькі вось вам, суседзям.
Галіна Архіпаўна расказвае новую гісторыю...
* * *
Вярнулі нарыс. 3 абласной газеты. Быў неяк у Лоеве, пазнаёміўся там з цудоўным хлопцам — Сяргеем Суслам, рабочым ПМК-38 меліярацыі. Ён зусім нядаўна вярнуўся з Дэмакратычнай Рэспублікі Афганістан, дзе выконваў інтэрнацыянальны абавязак у складзе абмежаванага кантынгенту нашых войск. Заслужыў медаль, ордэн. Неаднойчы ўдзельнічаў у баявых аперацыях, глядзеў смерці ў вочы. Слухаў я тады яго і падумаў — а мог бы і загінуць. Уявіў маці, бацьку, сясцёр яго, сяброў... Добра, што ты вярнуўся, салдат!
I напісаў нарыс. Назваў «Святло бяроз». Ён, Сяргей, бачыў на афганскай зямлі ў снах палескія бярозы, а калі прыехаў у родныя мяс- ціны, першай справай — да іх, родных. Шчакой прытуліўся да ствала, бы да жывога. Пагладзіў даланёю.
Здаецца ж, і душу ўклаў у нарыс, але вярнулі. Растлумачылі: у мясцовым друку пра Афганістан пажадана пісаць інакш... Выслухаў, сарваўся: «Дык ад каго ж мы праўду хаваем?! Чаму не павінны землякі ведаць, што побач з імі жыве хлопец, якому, можа, трэба пакланіцца да зямлі?»
Вярнулі і вось гэтае кароценькае апавяданне — «Хаткі»: «У Зарэччы з двух бакоў абступаюць дарогу хаткі. Маленькія, несамавітыя. Побач з новымі дамамі яны — што неба і зямля. Але хаткі стаяць. Хаткі жывуць. Там-сям тонкім павуціннем цягнецца з коміна дым, па вечарах успыхваюць шыбы святлом. Шкада, што не ўсюды і дым з коміна, і святло ў вокнах...
Згарэла ў час вайны Зарэчча. Калі раён быў вызвалены ад чужынцаў, на папялішча вярнуліся людзі. 3 чаго пачынаць жыццё? Трэба ад- будоўвацца, не справа ж гэта — пад голым небам жыць, хоць і мірным стала яно.
— Мне, мужыкі, вялікая хатка не трэба,— змахваючы слязінкі з твару, ціха сказала Мар'я.— Пятро мой загінуў, а дзіцятка ад яго нажыць не паспела. Мне, мужыкі, складзіце маленькую хатку. Хопіць на адну.
Памаглі адбудавацца Мар'і вяскоўцы. Потым Варцы, Лёксе, Акуліне...
Стаяць і сёння гэтыя хаткі.
Сіратліва стаяць, бы ўдовы: адны дажываюць і яны свой век».
Зноў — нельга. Матывы? «У нас клапоцяцца пра ўдоў, няпраўда ўсё!» А хто сказаў, што не клапоцяцца? Клапоцяцца. Хоць і не ўсюды, будзем шчырымі, калі на тое пайшло. Сустракаюцца яны, на жаль, яшчэ з халоднымі, чэрствымі сэрцамі. Але ж не пра гэта ўвогуле апавяданне — пра хаткі. А яны стаяць. З'ездзіце, паглядзіце.
Крыміналу тут, здаецца, няма аніякага, але — нельга.
Я б і сам, каб жыў адзін, пабудаваў бы для сябе маленькую хатку. У ёй цяплей аднаму.
* * *
Завітаў да мяне сваяк. Хлопец малады, сімпатычны, разваротлівы. У горадзе ён жыве нядаўна, а такое ўражанне, быццам тут і нарадзіўся. Скончыў тэхнікум, працуе, ажаніўся. Я заўсёды радуюся, калі заходзяць знаёмыя, сябры, не кажучы ўжо пра сваякоў. Ёсць стол. Ёсць што і на стол падаць. Сядзім, гамонім. П'ём каву. Сваяк расказвае, што быў нядаўна ў вёсцы, змен асаблівых няма. Бацькі мае мацуюцца. Я чамусьці абяцаю яму, што праз дзень-другі абавязкова выберуся да іх, наведаю, дапамагу ім што-небудзь па гаспадарцы. Услых прыгадваю словы Рыгора Барадуліна: «Трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем...»
— Ну, а што ў цябе новага? — пытаю ў сваяка.— Як дачка? Як жонка?
— Жывуць...— куточкамі вуснаў усміхаецца сваяк.— Светка ўжо ходзіць. А жонка? — сваяк задумваецца, моршчыць лоб.— Гэта ж я вось па такой справе завітаў...
Не здзівіў: сваякі, заўважыў даўно, толькі і ўспамінаюць пра сваяцтва, калі ім нешта трэба. Ну-ну, што далей?
— Дэкрэтны водпуск заканчваецца, не хоча на старое месца ісці.
— Чаму?
— Ну, па-першае, далекавата ад дома, а па-другое, аклад маленькі. Хацелася б чаго большага. Мо дапаможаш?
Здзіўляюся: а чым, цікава, я магу дапамагчы? Раю звярнуцца ў бюро па працаўладкаванню. Сваяк напамінае, што я працаваў у абласной газеце, часта бываю на прадпрыемствах, знаёмы з кіраўнікамі і г. д. Робіцца прыкра. Не хочацца больш падліваць каву ў кубачак. Хочацца, каб ён хутчэй пайшоў.
Балюча. Вельмі.
* * *
Хто чытаў апавяданне Васіля Бялова «Грышка Фунт», успомніў, відаць, што такія Грышкі хадзілі і па нашых беларускіх вёсках: рамантавалі каструлі, чайнікі, вёдры, вастрылі сярпы... Іх чакалі, ім былі рады. Цяпер не ходзяць. Чаму? Тут некалькі прычын. Але галоўнае — сталі жыць добра, навошта нам рамантаваць тыя вёдры, напрыклад, а сярпы зусім выйшлі з моды. З'явілася дзірачка ў чайніку — у магазіне набыты новы, а стары пайшоў на звалку. Так-так, на звалку. Гэтае слова — звалка — сёння не толькі горада датычыцца, трывала ўвайшло яно і ў гаворку вяс- коўцаў, а ранейшае — сметнік — амаль цалкам выціснула з яе.