Паіміж небам і зямлёй

Слову Цівалі ў паэме Сяргея Законніка ва наканавана несці іншую, не характэрную для яго сэнсавую службу: стаць страшным сімвалам, выявай сталінскага генацыду...

Вось на такую сцяжыну прывялі нас Цівалі...

Але і адгэтуль будзем працягваць хаду...

Т між тым, здараецца, што знаходзіш пэўныя штрышкі зусім не шукаючы, а ўсяго, як на гэты раз, штосьці перачытваючы:

И там, где тускнеет восток
Чахоткою летнего Тиволи,
Валяется дохлый свисток,
В пыли агонической вывалян...

Адкуль яны, гэтыя «Тиволи», у вершы Пастарнак^ «Свистки милиционеров» (1917)?

Кніжны каментарый тлумачыць: «Тиволи» — летні рэстаран у Сакольніках.

Як да развязкі нашага пытання, дык зусім нягуста. Але ўсё ж — Цівалі... Яшчэ адна рыска.

Прывёў мяне ў Цівалі і верш рускага паэта XIX ст. Апалона Майкава. Вось як загучаў ён у мяне па-беларуску:

ЦІВАЛІ

Божа! гляджу я на гэты ліловыя горы,
На памеранчавы захад і кволую просінь на ўсходзе,
Змрокам прыкрытыя вілы і гай у глыбокай даліне;
На гэты горад, што ўсцяж прыляпіўся да горнага схілу,
Белыя сцены, плюшчом апавітыя густа;
На кіпарысы і лаўры, на шумныя воды,
І на скале ў прасвятленні промняў вячэрніх —
Храм невялічкі Цыбслы, алтар і святыя выявы, —
І думаю сумна, што там, за гарамі, на поўнач,
Людзі жывуць і не знаюць ні гор у барвовасці зорнай,
Ні даляглядаў шырокіх, што вышыня адкрывае...
Сумна... Сціскаецца сэрца і думка...
Але сумней яшчэ думаць, што там у палях ты блукаеш,
Ці па лугах, ці пад цёмным лясным сутарэннем —
І анішто ў той убогай прыродзе не скажа
Думцы тваёй, як гавораць вось гэты руіны:
«Тут за кубкам фалерна калісьці ў сяброўскай бяседзе
Тулій мудра шукаў таямніцы законаў тварэння»;
І нашэптваюць ружы: «Вянчалі мы дзеў смуглалікіх,
Дзеў салодкагалосых, Мілета і Дэласа дочак,
Што цешылі лірай і танцам Лукула»;
А воды ляпечуць: «Пад наша журчанне, пад музыку нашу
Ямб і гекзаметр натхнёна настройваў Гарацый»;
З гротаў, як рэха стагоддзяў, даносіцца гул вадападаў:
«Вусны прыроды тут ажыўляла Сівіла,
А жрэц мнагадумны месячнай ноччу
Прароцтвы багіні агучваў натоўпу
Вось з гэтых паднебных прыступкаў храма Цыбелы...
А паміж тым у гарах новай веры паборцы, як цені,
Гурт збіралі таемны — і раб, і патрыцый;
І чуліся дзіўныя гукі нязвыклага спеву,
Быццам Везувія лава ўскіпала ў надзем'і, —
А потым прасветленых небам выходзілі раці
Ў свет на пакуты, са словам любві і пакоры...»
1844

Дзякуй табе, таямнічае слова «Цівалі»: якую цудоўную панараму ты адкрыла мне разам з паэтам! — і прыроды, і старажытнай гісторыі... Праз тысячагоддзі дзякуючы адухоўленаму пейзажу-экскурсаводу мяне прывіталі: Цыбела — фрыгійская багіня, «Вялікая маці», паводле міфа, маці багоў і ўсяго існага, — лічылася, што вясною яна адраджае памерлую прыроду, прыносіць урадлівасць, жыве на вяршынях гор, ездзіць на калясніцы, запрэжанай ільвамі і пантэрамі; Гарацый — славуты рымскі паэт, што тварыў на мяжы старой і новай эры; Лукул — рымскі палкаводзец і палітычны дзеяч, які праславіўся, аднак, не столькі перамогамі, колькі багаццем і раскошай, з чым увайшоў і ў прымаўку («Лукулаў баль», — пэўна, на адным з такіх бачым мы і дзеў з вострава Далас і з Мілета — горада ў Малой Азіі); Сівіла — легендарная жанчына-прадказальніца; Тулій... вось толькі хто «схаваўся» за гэтым іменем?, (ці не засаромеўся, што яго, мысляра, «засведчылі» з кубкам фалерна?.. Але ж віно са славутых вінаграднікаў Фалерна было любімым напоем і ў Гарацыя!..) Дык хто ж ты, Тулій? І што ж ты, кажучы па-нашаму, «туляешся»?.. Даследчыкі-каментатары асцярожна «расшыфроўваюць»: «пэўна, Цыцэрон...» Што ж, такая воля паэта, аўтара верша... А мне, не замахваючыся на «даследчыцкія» лаўры, карціць «уставіць» і сваю «здагадку» вось якога чыну: мне пачулася сугучча «Ці/ы/валі — Цы/і/бела», — то, можа, словы гэтыя і этымалагічна роднасныя? Гукі ў падобных выпадках часта «мяняюцца месцамі». Прыгадаем: «Вавілон—Бабілон», «Барбара—Варвара». ..

Карціць і яшчэ запытацца: чаму ж гэта такімі змрочнымі здаюцца паэту пейзажы там, «на поўначы»? Ну, захапленне антычнасцю... Але ж... Хіба перакрэслівае яно прыгажосць і мудрасць лесу, поля?.. Пэўна, мала святла было для паэта ў тагачаснай рэчаіснасці...