Калі гаворка вялася пра людзей знатных, магло дадавацца імя па бацьку: князь Іван Васілевіч Астроскі, князь Януш Кузьміч Заслаўскі, княгіня Настасься Юр’еўна Гальшанская.
Што датычыць жанчын, дык іхняе ўласнае імя было звычайна «аздобленае» імёнамі бацькі і мужа. У выніку маглі атрымлівацца складаныя і мудрагелістыя формы найменьня. Аднаго разу давялося чытаць скаргу ў магістрат «земянки господарское повету менского пани Васильевое Данильевича пани Ганны Молоденовны» . Часам проста падаваліся мужавы імя, прозьвішча і пасада: пані Мікалаевая, пані войтавая...
Тым, хто хоча зазірнуць у сьвет тагачасных імёнаў больш глыбока, раю адпаведны разьдзел з кнігі гістарычных эсэ Вольгі Бабковай «...І цуды, і страхі» . «Імёны тагачасных людзей, — піша спадарыня Вольга, — своеасаблівая палітра сярэднявечча» .
Як вядома, культура Княства дасягнула росквіту ў ХVІ стагодзьдзі.
Жыцьцё дзяржавы ў тую эпоху рэглямэнтавалася нашымі Статутамі. Грунтоўна распрацаваныя праўныя нормы вымагалі і пэўных канонаў напісаньня імёнаў. Тады ў якасьці асноўнага сьцьвердзіўся двухкампанэнтны ўзор: імя + прозьвішча.
Гэта засьведчылі шматлікія акты вялікакняскай канцылярыі (Мэтрыкі Вялікага Княства Літоўскага), судовыя паперы, помнікі пісьменства іншых жанраў. Пад Статутам 1588 году значыцца: «Лев Сапега, подканцлерый Великого князьства Литовского, Кгабриель Война, писар» .
Гэтак сама менаваліся ўсе знатныя асобы: ЯнКішка, Мікалай Пац, Януш Радзівіл, Раман Сангушка... Той жа формаю карысталіся прадстаўнікініжэйшых станаў грамадзтва. Не ўжывалі імяпа бацьку, падпісваючы свае творы, і славутыяасьветнікі, пісьменьнікі, выдаўцы: ФранцішакСкарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, АндрэйРымша, Лаўрэн і Стафан Зізаніі. За межы правілане выходзілі і выпадкі з падвойнымі імёнамі ціпрозьвішчамі. Да прыкладу — Францішка ЎршуляРадзівіл, Андрэй Пачобут-Адляніцкі.
Працягвала раз-пораз сустракацца і напісаньнезь імем па бацьку, аднак статыстычны аналіз,зроблены калісьці нашым акадэмічным Інстытутам мовазнаўства, сьведчыць, што нормаю былаякраз двухкампанэнтная форма. Скажам, у актавай кнізе Мэтрыкі Вялікага Княства Літоўскага за1596 год (адметны ў нашай гісторыі Берасьцейскайцаркоўнай вуніяй) у загалоўкаў дакумэнтаў з 164мужчынскіх найменьняў імя па бацьку маюць усяго16, альбо менш за 10 адсоткаў.
Такім чынам, «нацыянал-радыкалы» пастарацца тут не пасьпелі. А вось царскія чыноўнікі русіфікатары руку прыклалі.
А цяпер, дарэчы, пра словы «спадар» і «спадарыня» . Некалі вядомы праваабаронца Валеры Шчукін пайшоў са мной у заклад, што гэтыя звароты насамрэч прыдумалі такія, як Арлоў і кампанія. Пераканаць яго ў адваротным маглі выключна, як выказаўся мой апанэнт-камуніст, «первоисточники» . Заклад ацэньваўся на скрынку каньяку.
Праз пару дзён я прапанаваў супярэчніку бліжэйпазнаёміцца з творчасьцю ўжо згаданага АндрэяРымшы. А менавіта зь ягонай напісанай у ХVІстагодзьдзі на старабеларускай мове одаю на гербЛьва Сапегі:
При которых з оружием конный воин стоить,
Знаком того иж ся з них ни один не боить.
Служить своим сподарем ку кождой потребе,
Не литуючи скарбов, ни самого себе.
Наконт слова «спадарыня» знайшлася іншая цытата — з апісаньня голаду 1602 году ў Баркулабаўскім летапісе. Жабрак зьвяртаецца да кабеты ўжо, натуральна, ня кніжнай, а жывою мовай: «Матухна, зязюлюхна, утухна, панюшка, спадарыня, сонца, месяц, зьвёздухна, дай крошку хлеба» .
На жаль, мой апанэнт заявіў, што перад ім ніякія не «первоисточники» , да якіх ён, відаць, прылічае адно творы клясыкаў марксізму-ленінізму. Карацей, скрынкі каньяку я не дачакаўся. Але не лічу, што прайграў, бо ад таго часу Шчукін на зварот «спадар» заўсёды з гатовасьцю адгукаецца.
А на заканчэньне скажу, што ня бачу нічога страшнага і ў звароце зь імем па бацьку, які за столькі часу пасьпеў у нашай мове прыжыцца. Калі вы зьвернецеся да народнага паэта Барадуліна як да Рыгора Іванавіча, ён не пакрыўдзіцца. Але, дайце веры, «спадар Рыгор» , «спадар Барадулін» ды і «дзядзька Рыгор» спадабаюцца яму болей.
У мяне зь імем па бацьку ёсьць і асабістыя рахункі. Рэч у тым, што ў нашым клясе быў яшчэ адзін Уладзімер Арлоў. Таму ад першых школьных дзён нас выклікалі не на прозьвішча, як астатніх, а якраз на імя ды імя па бацьку. «Адказваць пойдзе Ўладзімер Аляксеевіч» , — глянуўшы ў клясны журнал, казаў настаўнік.
Чуючы такі зварот, я дагэтуль унутрана сьціскаюся, міжволі рыхтуючыся выходзіцьда дошкі ды