— Яна жывая! Мама жывая!
Дзядзька Васіль скокнуў з ганка, схапіў мяне на рукі і панёс у хату, падкінуў на чарэнь печы. Туды ж, на печ, ён перанёс і сонную Галю. Я ведаў і чуў: жанчыны на двары нешта рабілі з мамай. Баба стагнала і ціха плакала ў сваім цёмным кутку. Цётка Маня заходзіла і выходзіла з хаты. Цётка Вера ўжо даўно была ў лесе, ля дзядзькі Ігната. Дзед сядзеў за сталом пад бажніцай, палажыў рукі на белы абрус і думаў.
Калі маму неслі з двара ў хату, я ўбіўся на печы галавой у куток. Там, у чыстай хаце, жанчыны зноў нешта рабілі з мамай. Галя прачнулася, яна нічога не бачыла, нічога не ведала, але нешта ўжо адчувала, уткнулася тварыкам у рыззё і ўсхліпвала. Дзед выйшаў з-за стала, парасчыняў дзверы, мужчыны ўнеслі ў хату белую труну. На печы я пачуў пах смалы.
Я злез з печы, выйшаў на двор, на вуліцу. На лаўках ля плота сядзелі мужчыны і жанчыны, хлопцы сядзелі ў пяску, я падышоў да хлопцаў, яны сціхлі. Я сеў ля іх у пясок. Кірэйшын Жэнька шапнуў мне на вуха:
— Я дам табе новы ножык.
Буднікаў Саша сказаў:
— Толя, я прынясу кніжак з малюнкамі і сіні карандаш.
Астатнія хлопцы маўчалі. Мы доўга сядзелі ў пяску. Потым на вуліцу выйшаў дзядзька Васіль, пазваў мяне. Я пайшоў Цётка Маня ў сенцах выцерла мокрым ручніком твары і ногі мне і Галі, апранула нас у чыстае, прычасала нам валасы.
— Ідзіце, дзеткі, — сказала цётка Маня і заплакала. — Ідзіце, дзеткі, паглядзіце... якая ваша матка... прыгожая... ляжыць.
Мы пайшлі ў хату.
Мама ляжала ў труне.
Як яна ляжала ў труне — пра гэта я ўспомніў-убачыў толькі праз некалькі дзён. А тады я бачыў толькі адно: мама ляжыць у труне. Потым я ўспамінаў: яна ляжала галавой на белай падушачцы, па-святочнаму прыбраная: бліскучыя чорныя чаравікі, белыя панчохі, чорная спадніца, белая кашуля з вышытымі чырвонымі кветкамі, белая касынка, белая хусцінка ў сашчэпленых на грудзях руках...
Упершыню я бачыў маму з заплюшчанымі вачыма.
Цёткі з нашай вуліцы сядзелі на лаўках ля сцяны, яны ўзялі нас з Галяй за рукі, пасадзілі Галю сабе на калені, мяне паставілі ля сваіх ног. Адно акно было расчынена насцеж, праз яго з вуліцы глядзелі на мяне хлопцы.
Потым мы з Галяй пайшлі да бабы і сядзелі ля яе. Баба ўжо не плакала. Яна пазвала да сябе цётку Маню і спытала:
— Манька, а хто галасіць будзе?
— Я, мама.
— Добра, Манька...
...На канапе ў цёмнай каморцы, ля сшытка, што ў мяне пад падушкай, я жорстка, сурова ўзнавіў для сябе словы галашэння цёткі Мані.
Яна пайшла ўчыстую хату галасіць. Праз расчыненыя дзверы я бачыў што яна склала далоні, нахілілася над труной і загаласіла. Я запомніўяе першыя словы: «А мая ж ты Агапачка!..» Называла маму рыбанькай, птушанькай, сястрыцай. Пыталася: «А нашто ж пакінула сваіх дзетачак?..» Цётка шмат што расказала маме: пра лён, рассцелены на выгане за агародам, пра палотны, якія мама ўжо не будзе ткаць, пра кветкі ў садзе, якія пасадзіла мама і якія ўжо вянуць, пра салавейку, які вясною без яе адзін спяваць не будзе, пра тое, што ні матулечка, ні татулечка, ні сястра, ні брацікі не знаюць, як птушанька ўпала і разбілася...
Усё, цётка Маня! Хопіць! Сёння я больш не магу! Я яшчэ ўспомню цябе, гарушчая мая цётка! А сёння больш не магу.
Выбягаю з каморы на двор, падаю тварам у цёмную начную траву.
У ямнаўскага дзеда была да пояса барада і шырокая лысіна. Бачу тую бараду і лысіну ў белай муцэ. Млын стаяў на горцы ў полі, ля Доўскай шашы, і махаў доўгімі, шырокімі крыламі. Дзед ступаў, накулываючы, з кійком у правай руцэ, са сходкаў млына на траву, сядаў на пень, адвязваў ад чырвонага тканага пояса капшук, даставаў з яго піпку, крэсіва, трут, запіхваў жоўтымі каравымі пальцамі тытунь у піпку, выкрасаў іскру на трут, у ім успыхваў язычок агню, запальваў у піпцы, смактаў яе, пускаў з рота сіні дымок, надоўга заходзіўся кашлем, ажно вочы слязіліся, потым, нарэшце, лёгка ўздыхаў і казаў (я сядзеў побач на траве — любіў глядзець, як махае крылле млына і як дзед выкрасае агонь):
— Ат, каб на цябе пранцы!
Гэта ён сварыўся на свой кашаль. Дзедава доўгая палатняная кашуля пахла мукой, тытунём і мёдам — каля вуллёў у садзе дзед выціраў аб кашулю рукі. 3 шашы з’язджаюць, стукаюць на каменні калёсы.
— Унучак, — кажа дзед, яго вочы далёка слаба бачаць, — паглядзі: конь рыжы ці белы?
— Белы.
— Ну й добра, унучак, што белы. Жыта беламу змалоў.
Дзед устае з пня. Калёсы спыняюцца ля млына. Пахне дзёгцем.
Па шашы пайшлі вялізныя машыны, у іх сядзяць немцы і пяюць, граюць на губных гармоніках, машыны грукочуць, пыхкаюць чорным дымам, з дымам ідзе да млына пах бензіну. За машынамі ішлі танкі, ад іх нясло смуроднай гарай. Калі ўсё гэта сціхла за Крыўскай гарой, над полем, над млынам стала нізкая, чорная хмара, блізка ў полі бліснула маланка, трэснула, грымнула неба, упалі на галаву халодныя дажджыны. Калі мы з дзедам уцяклі ў млын, з неба ўжо добра ліло і пахла мокрай травой...