На паляне стралялі. За кімсьці там нехта бег і страляў. I голас на ўвесь лес, ажно рэха пайшло далёка недзе, голас Сцяпаніхі:
— Ві-іця! Ві-іцечка!
Цётка Маня адарвала нітку, але мы не паспелі нават валёнкі скінуць, каб надзець штаны, бо ўжо немец збіраўся стрэліць у зямлянку, і дзед крычаў нам і махаў рукой, каб зараз жа вылазілі. Цётка накінула на Галю паліцечка, схапіла яе на рукі і штурхала мяне па выхадзе наверх. Людзі ўжо ўсе стаялі на паляне.
На двое санак пасадзілі самых хворых і зусім малых. Галю цётка трымала на руках.
Сцяпаніха з раскіданымі валасамі, закінуўшы рукі за шыю, галасіла ў снезе. Немцы валаклі, білі ботамі і прыкладамі яе сына. Віця цягнуў за сабою па снезе вінтоўку. Немцы завалаклі яго з паляны ў кусты, і адтуль грымнулі два стрэлы. Сцяпаніха ўткнулася галавой у снег, бабы паднялі яе і занеслі на санкі.
А нешта не відаць мужчынаў, дзеда, дзядзькі Васіля, усіх старэйшых хлопцаў. Іх немцы павялі ўжо...
3 паляны мы йшлі шырокай між дрэваў у снезе выбітай сцежкай. Нас падганялі. Я бег побач з цёткай Маняй і Зінай, саступаў са следу і набіраў у валёнкі снегу, снег таяў у валёнках, але я не чуў холаду, толькі потым, калі нас вывелі з лесу на шашу, я стаў дрыжаць ад халоднага ветру і ад калючай вады ў валёнках. За мостам у Рагачове нас прыгналі да высокай агароджы з калючага дроту, расчынілі вароты ў агароджы і загналі ў доўгую будыніну, яе сцены былі з дошак. Людзі паклалі свае клункі на зямлю, селі на іх, сціхлі. У дальнім цёмным кутку нехта супакойваў Сцяпаніху, прасіў яе:
— Цётачка...
У выбітых вокнах барака даўно ўжо сцямнела, і тады расчыніліся шырокія, як вароты, дзверы і ў барак увайшлі мужчыны і хлопцы. Яны капалі за горадам траншэі. I ў бараку пачулася:
— Нашы ідуць...
Яшчэ два дні капалі траншэі...
Ноччу нехта адчыніў дзверы барака і сказаў:
— Нікога няма.
Людзі падняліся з зямлі, узялі ў рукі свае клункі. Дзед і дзядзька Васіль павялі бабу пад рукі. Мы ўсе выйшлі на двор, праз расчыненыя вароты — на вуліцу і — уніз, уніз, у цемнаце па каменні пайшлі да Дняпра, спусціліся з высокага крутога абрыву. Сталі на беразе і ўбачылі: па рацэ пайшла верхаводка, але яна неглыбокая, блізка пад ёю блішчэў лёд. Маленькая, з высахлым, зморшчаным тварам баба Ладымірыха ўзяла ў рукі сякеру і ступіла з берага ў ваду, на лёд, ступіла яшчэ колькі крокаў і ўдарыла сякерай праз ваду па лёдзе і — пайшла, пайшла праз Дняпро, біла і біла па лёдзе сякерай і, нарэшце, з цемры, з таго берага крыкнула:
— Ідзіце!
I мы ўсе, адзін за адным, паціху пайшлі па вадзе, па лёдзе. Мужчыны і хлопцы вялі, трымаючы пад рукі, хворых і старых. Дзед і дзядзька Васіль неслі бабу. Мы ішлі па вадзе, хто ў валёнках, хто ў бурках, хто ў чаравіках... I толькі на тым беразе ўспомнілі, калі яшчэ раз убачылі, што Ладымірыха ж пайшла праз ваду па лёдзе босая. Жанчыны павалілі Ладымірыху на пасцелены кажух, загарнулі яе ў той кажух і яшчэ ў адзін загарнулі, толькі сухенькі нос яе тырчаў з кажухоў, але яна маўчала. Дзядзька Васіль зняў з мяне валёнкі, абвярнуў мне ногі анучамі, і так я сядзеў у кажушку на снезе.
Добра, што лес быў зусім блізка, трэба было толькі неяк пераваліць цераз Збароўскую тару, а там перайсці шашу, а там — і лес... Мужчыны сказалі, што вось-вось пачнецца бой, нашы будуць браць Рагачоў, а мы апынуліся паміж нашымі і немцамі, і нам трэба бегчы, бегчы за Збароўскую тару, за шашу — у лес, у лес, у лес.
I тады мы беглі, ішлі, паўзлі, падымаліся, падалі, на руках, пад рукі, абутыя і босыя, але ногі не чулі холаду, ногі нічога не чулі, яны толькі йшлі, і беглі, і пхалі снег, калі паўзлі, было, што й рукі нашыя йшлі і беглі па снезе і ў снезе, мы ўжо нямала адолелі снегу пад соснамі і елкамі, мы ўжо й выдыхаліся, і тады нехта ўперадзе заплакаў і мужчынскім голасам сказаў:
— Людзі! Мы дома!
Цётка Маня апусцілася з Галяй пад сасной. Я стаяў ля іх і чуў шчакою шурпатую кару. Кара была цёплая і пахла смалой. Зусім блізка віднелася паляна, і там — нашыя зямлянкі.
I тут неба над намі загарэлася, узарвалася...
Скрозь грукат танкаў на шашы, грымоцце выбухаў чулася мне ў зямлянцы, як там, наверсе, па паляне, клікала свайго Віцю Сцяпаніха — яна, казалі, вырывалася з бабскіх рук, падала ў снег і паўзла ў тыя кусты...
3 зямлянак мы выйшлі, калі над лесам, над намі аціхла неба. Стала ціха і за Дняпром. Мы сабраліся і пайшлі зноў па лесе — дамоў...
У дні майго апошняга прыезду ў Вікоўку мы з Кірэйшыным Жэнькам, даўно ўжо ссівелым мужыком, узялі рыдлёўкі, насілкі і пайшлі на кладаўе. Кірэйшын паказаў мне магілу Ладымірыхі — апалы бугарок на краі кладаўя, ледзь прыкметны, зарослы вострай высокай травой, з пахіленым гнілым крыжам, і на крыжы пад лёгкім ветрыкам матляўся амаль зусім сатлелы шматок фартушка. Ладымірыха і жыла некалі таксама з краю — адна ў хаце на хутарку за вёскай, ля Расцярэба.