...Як насланнё якое — пагібель за пагібеллю. Ну, проста як нейкая пасляваенная вайна... Надвячоркам бусел, над нашымі галовамі, рынуўся з гнязда ў бок балотца ля кузні, выцягнутыя ногі яго дрыжалі, зачапіўся крылом за дрот між слупамі збоч шашы, там, у дроце, біўся крыламі і нагамі, крыху аціх на ім, потым з абвіслымі крыламі ўпаў ля нашых ног.
Мы ўзялі бусла за крылы і панеслі за кузню. Аўдолін Мішка прынёс з дому рыдлёўку, мы выкапалі ямку, паклалі бусла на дно, злажылі яму крылы і засыпалі зямлёй, бугарок аблажылі дзёрнам, адламалі вярбовую галінку, адзін яе канец расшчапілі ножыкам, уставілі гэты крыжык край бугарка.
А на пачатку восені мы пасвілі кароў і авечак ля Малашкавіцкага лесу. Зноў гулялі ў вайну, ганяліся ў алешніку адзін за адным — «рускія» за «немцамі», «немцы» за «рускімі», ажно авечкі ўспудзіліся, разбегліся па выгане. I грымнуў выбух. Мы застылі на месцы, дзе хто быў. Над кустамі стаяў дым, і скрозь яго ападала чорная зямля. Ад вёскі да нас беглі людзі і крычалі, прыбеглі, вынеслі з кустоў палажылі на траву рукі, ногі — усё ў крыві. Так разарвала Ігара — сына нашай настаўніцы. Ён не пасвіў ні каровы, ні авечак — у іх дома нічога не было. Ён толькі гуляў з намі. Перад выбухам Ігар некаму крыкнуў: «Падай! Я застрэліў цябе!..»
Яшчэ да верасня дзед навучыў мяне па старым, даваенным беларускім буквары чытаць і пісаць. Я бачыў у буквары слова «мама», але дзед мне гэтага слова не паказваў і не вучыў мяне на ім.
Ужо летам я пісаў у Вікоўку ліст. Дзед расчасаў бараду, сеў са мной за стол і паказваў як пісаць. Я пляваў на кончык хімічнага карандаша і пісаў на пажоўклай, у чорных кропках ад мух шпалеры.
«Здрастуйця дзед баба цёця Маня цёця Вера цёця Зіна! Мы жывы і здаровы чаго і вам жалаем. Усё ў нас ё. Карова пагуляла. Авечкі тожа ё. Пішыце як вы жывеце. Ждом атвета як салавей лета».
Дзед таксама плюнуў на кончык карандаша і паставіў у лісце чысло, месяц і год— 1944. Потым мы злажылі той кавалак шпалеры трохкутнікам, і дзед напісаў адрас па-руску.
— А то, унучак, па-беларуску пісьмо можа не зайсці.
На маю і ўсіху хаце радасць мы атрымалі з Вікоўкі пісьмо ў адказ, у канцы яго было напісана: «Ждём ответа, как соловей лета». Так граматна пісала цётка Зіна, яна вучылася ў сёмым класе...
...I вось мы з Галяй зноў у Вікоўцы.
Селі вячэраць. Ніхто за сталом першы не ўзяў у руку лыжкі, пакуль не ўзяў сваю дзед. I ён першы зачарпнуў крупніку, за ім — усе астатнія. I я тады, за сталом, падумаў: дзед ямнаўскі — добры і ласкавы, дзед вікоўскі — добры і суровы... .
Раніцай, па загуменні, каб ніхто не бачыў праз выган, я пайшоў на кладаўе. Там, між дрэваў, магілаў было ціха-ціха. Ні галінкі, ні трава не варушыліся. Толькі маленькія птушкі пераляталі з дрэва на дрэва і неяк слаба ціўкалі.
Спачатку я пастаяў ля магілы дзядзькі Васіля. Зямля на магіле была яшчэ свежая, жоўтая і травой парасла мала, і крыж свежы, а ля магілы сасонка. Магіла мамы побач, крыж і фартушок на ім пашарэлі, зямля магілы ўжо апала, на ёй жаўцелі кветкі, за крыжам расла бярозка. Бярозка ў зялёнай лістоце, але чамусьці знізу ў яе адна галінка сухая.
Я стаяў ля мамінай магілы і думаў: во я тут стаю, а мама пра гэта не ведае, не ведае і дзядзька Васіль і яшчэ не ведае дзядзька, што на мне яго пілотка, яна закрыла мне галаву з вушамі, а кашуля мая пераперазаная яго шырокім скураным рэменем з жоўтай бляшкай. Не ведае мама, што ноччу Галя паклікала яе ў сне, а я вышэй нацягнуў на Галю прасціну, каб не чуць. I яшчэ я падумаў, што так і не ўдарыў ніводнага немца ці паліцэйскага, не ўдарыў так, каб ажно балюча стала маёй руцэ, што тады, калі нас гналі з лесу ў горад, я забыўся пра немцаў, бо ў валёнках было мокра і халодна нагам і я стараўся не ступіць у глыбокі снег збоку і не адстаць ад цёткі Мані...
Цяпер тут, на кладаўі, я ведаў: знайду, сустрэну немца і ўдару яго так крэпка рукой, буду суровы, мне трэба быць суровым — інакш я не змагу адпомсціць...
Ноччу мне прысніўся страшны сон: Ігар сабраў у кустах ля Малашкавіцкага лесу свае рукі, ногі, залез на бярозу, сеў на бусла, і яны некуды паляцелі над Ямнаўкай, над Крыўскам, над залацістым купалам царквы...
...Начавалі мы з Галяй у мачыхі, есці хадзілі ў дзедаву хату, дый начавалі і днявалі там найчасцей.
Бацька памог дзеду ў дняпроўскім лузе накасіць і скласці ў стагі сена. Бацька прыязджаў веласіпедам са Свержаня. Вечарам яны з мачыхай сварыліся, нават, бывала, біліся, а ноччу шапталіся на сваім ложку. Хата была з аднаго вялізнага пакоя. Аднойчы днём, калі бацька быў у школе ў Свержані, да мачыхі з горада прыехаў нейкі сталы кучаравы хлопец, абазваў яе ўсялякімі брыдкімі словамі і паехаў. Мне стала шкада мачыхі. Яна была маладзейшая ад бацькі на восем гадоў і сірата — ні маткі, ні бацькі ў яе даўно ўжо не было. Яна сядзела на ложку з распушчанымі валасамі, абшчапіўшы далонямі твар. Я хацеў падысці да яе і сказаць ёй нешта добрае, ну, можа, спытацца, ці пусціць яна мяне заўтра з хлопцамі на Дняпро. Але я не падышоў, толькі глядзеў на яе спадылба і маўчаў — як вікоўскі дзед, рашуча зачыніў за сабой дзверы ў сенцах і пабег на вуліцу. Калі пераскокваў праз калоду ў веснічках, зачапіўся босай нагой за яе, збіў пальцы да крыві, але я рашуча ступіў нагою ў пясок, ён набрыняў на пальцах крывёю, а я яшчэ глыбей ступіў у пясок — мне трэба быць суровым...