I толькі цяпер я бачу: на беразе, у якіх з паўсотні метрах, сядзяць хлопцы — Сцёпа, Жора, Валодзя, Кудака, — і ззаду над імі сядзіць Антэк, торкае ўверх растапыранымі пальцамі рук, нешта тужыцца сказаць, але толькі мычыць, язык вісіць з рота. Мне робіцца так шкада Антэка. Ну, навошта хлопцы прывялі яго сюды з сабой? Навошта, каб немцы бачылі яго?Можа, гэты лысы, плюгавы Эрых ужо нешта кажа пра Антэка? Можа, паказвае рукой на Антэка? А гэта ж наш Антэк, ён хворы чалавек, ён такі радзіўся, і мы ўсе яго шкадуем, ніхто не здзекуецца з яго. Мы толькі не любім яго маці, Катажыну, яна заўсёды п’яная, не глядзіць за сабой і за Антэкам, і яны абое заўжды брудныя, нямытыя, нерасчасаныя, у Антэка на нагах крывавяць струпакі. Навошта ж хлопцы прывялі сюды Антэка? I я ўжо ненавіджу гэтага Эрыха, які так па-гаспадарску стаіць адной нагой у нашым возеры, другой — на нашым беразе.
Ёган падышоў да складзеных на беразе мяшкоў, чамаданаў сумак, дастаў там бліскучы пакецік і пайшоў да хлопцаў. Бачу, як ён развязаў пакецік і даў хлопцам кожнаму нешта ў руку, Сцёпу — яшчэ раз даў, але паказаў рукой на Антэка. Сцёпа падаў тое нешта Антэку разам з пакецікам. Антэк зарагатаў сунуў пакецік за пазуху падранай кашулі, ударыў нагой па зямлі і пабег у парк. Я здагадаўся: цукерак даў немец хлопцам. Ёган нешта сказаў ім, яны хуценька падняліся і пайшлі ад возера. Высокі Кудака паволі плёўся ззаду, панурыў галаву. Так, я бачыў: Кудака не ўзяў цукерку. Я падумаў у сваім арэшніку: малайчына Кудака. Ну, а вы, хлопчыкі, з’ешце гэтыя цукеркі, рэдка вам, хлопчыкі, выпадае паласавацца цукеркамі. Антэк, Антэчак, толькі друті, можа, раз у жыцці далі табе цукерак — першы раз прывёз брат-немец з шахтаў а цяпер — во гэтыя немцы.
Дык што, Эрых сказаў Ёгану даць хлопцам цукерак, каб яны пайшлі адсюль? Напэўна, так. Эрых вярнуўся ў возера і нешта там, смеючыся, сказаў немцам, і ўсе яны смяяліся. Ёган адышоў ад вайскоўца. Той сядзіць на беразе ў сініх галіфэ, грэе на сонцы ногі, сушыць анучы, пускае з рота шэры дымок. Я ўжо стаміўся стаяць у арэшніку, сеў у траву, бачу, што сонца ўжо добра апусцілася над Броннай Гарой. Сонца там чырвонае. Мне ўспомнілася, што нам казала настаўніца: у Броннай Гары немцы забілі дваццаць пяць тысяч людзей...
I раптам тут, у арэшніку, я зразумеў: гэтыя палонныя немцы — гэта тыя немцы, якія ваявалі, забівалі нашых, але Эрых — гэта той немец, якому карцела, хацелася, падабалася забіваць, і я павінен сустрэцца з ім адзін на адзін.
Вайсковец надзеў фуражку, стаў накручваць на нагу анучу — і тады немцы выйшлі з вады на бераг, выціраліся ручнікамі, апраналіся. Пакуль вайсковец няспешна нацягваў на ногі боты, немцы ўжо ўсе былі апранутыя, абутыя, расчэсвалі грабянцамі валасы. Абутыя яны ўсе былі ў крэпкія, з шырокімі халявамі боты, але апранутыя хто як — хто ў сваю нямецкую форму, хто ў чырвонаармейскую, хто ў простае адзенне. Яны ўзялі ў рукі свае рэчы, самі, без каманды вайскоўца, сталі на беразе ў шарэнгу па аднаму, вайсковец павесіў на плячо вінтоўку, кіўнуў немцам галавой, і яны блізка ад мяне прайшлі сцежкаю ў парк. Эрых з цыгарэтаю ў зубах ішоў уперадзе, вайсковец з вінтоўкай плёўся ззаду. Эрых раптам павярнуў галаву на мой куст, убачыў мяне, надзьмуў шчокі і рэзка, са слінаю цыркнуў з зубоў цыгарэту ў мой бок, вочы яго зіркнулі злосна, і грэбліва, і з нянавісцю да мяне. 3 нянавісцю паспеў глянуць і я на яго, але ён, мусіць, не ўбачыў маіх вачэй з-за лісця. Я рашуча расхінуў перад сваім тварам вецце, але немцы ўжо прайшлі міма, толькі вайсковец здзіўлена глянуў на мяне і зноў апусціў галаву.
Я выйшаў на бераг возера. Трава пахла мылам, адэкалонам, зубной пастай. Ля берага пагойдваліся на вадзе некалькі доўгіх і глыбокіх лодак, крыху далей, убаку — доўгія плыты тоўстага сасновага бярвення. Так, учора немцы прыгналі плыты ад таго берага сюды, сёння яны адпачывалі, а заўтра, напэўна, будуць цягаць бярвенне з вады на бераг.
Пасярэдзіне парку, на пагорку стаіць доўгі і шырокі будынак з белымі сценамі, вялізнымі вокнамі. Тут і пры цару, і пры Польшчы жылі нейкія паны, іхнімі былі і гэты спіртзавод, і гэты парк, і ўся гэтая ваколіца, куды йшлі і ехалі праз браму. Панскімі былі і гэтае возера, і лес па той бок возера.
Была яшчэ ад на брама, меншая — на выхадзе дарогі з парку, ад яе засталіся толькі тоўстыя мураваныя сцены па абодва бакі дарогі. Тую браму завуць проста варотамі. Адсюль дарога вяла на палі. За палямі віднеліся хаты вёсак, з якіх да бацькі прыязджалі на роварах настаўнікі Шухалевіч, Мацяж, Мартусевіч. На іх старых, абшарпаных, але яшчэ крэпкіх роварах рулі тырчэлі ручкамі ўперад і былі падобныя на рогі бараноў — яшчэ польскія ровары. А тыя настаўнікі кончылі некалі па чатыры польскія класы і цяпер во самі вучаць у пачатковых школах. Усе яны прыгожа пісалі і добра ведалі арыфметыку. Я бачыў, як прыгожа пісаў нешта на паперцы Мацяж, а Шухалевіч, зяць чорнапяскоўскага папа, умомант навучыў мяне ў нас за сталом рашыць задачу пра цягнік, які выйшаў з пункта А ў пункт Б. Настаўнікі знімалі з ровараў цяжкія, таксама абшарпаныя партфелі, неслі іху хату, даставалі з іх бутэлькі з рыжым самагонам, гуркі, сала, каўбасу, а Шухалевіч — і мёд. I тады ў нашай хаце пад таполяю, ля брамы доўга і громка гаварылі і пелі, пілі і елі. Бывала, што й ноччу яшчэ Юрздыка чула з нашай хаты «по диким степям Забайкалья», а Шухалевіч спяваў «сто лят». Мацяж адчыніць дзверы ў наш з Галяй пакойчык, глядзіць, глядзіць на нас, а мы чытаем, дый кажа: